M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

 
7.6. Entomopatogen preparatlarni viruslar yordamida ajratib olish 
texnologiyasi 
Entomopatogen preparatlar orasida virusli preparatlar hashoratlarga nisbatan 
o`ta maxsusligi bilan ajralib turadi. Ular odatda bitta turga mansub bo`lgan
hashoratnigina 
shikastlaydi. 
Bu 
preparatlarning 
o`ta 
maxsusligi 
virusli 
preparatlarning odamlarga, floraga va faunaga amaliy jihatdan to`liq zararsiz
ekanligini ko`rsatadi. Viruslar tashqi muhitning noqulay sharoitlari (harorat, namlik) 
ga juda chidamli, ular o`zlarining hayotiy faolligini hashoratning tanasidan tashqarida 
bo`lganda 10-15 yil davomida saqlay olish qobiliyatiga ega bo`ladi. Hashoratning 
virus bilan zararlanishi uning ovqatlanishi vaqtida yuz beradi. Ichakka kirib kelgan 
begona-tanacha u yerdagi pH ning ishqoriy ko`rsatkichida parchalanadi. Ajralib
chiqqan vibrionlar ichak devorlari orqali shikastlanuvchi hujayralarga kiradi, bu 
hujayralarning yadrolarida viruslarning replikatsiyasi yuz beradi. Hujayralardan 
ajralib chiqqan viruslar boshqa hujayralarni zararlantiradi va oqibat natijada hashorat 
lichinkasini o`limiga sababchi bo`ladi. Viruslarning o`ziga xos jihati, ular faqat tirik 

---

- 71 - 
to`qimalardagina ko`payishidir. Bu narsa ularni sanoat ishlab chiqarishi miqyosida 
ko`paytirish texnologiyasini ishlab chiqishda qiyinchilik tug`diradi, chunki viruslarni 
ko`paytirish tirik xo`jayin-hashoratlardan foydalanish zarurligini taqozo etadi. 
Hozirgi kunda uch xil virusli entomopatogen preparatlar: virin-KKOVE (karam 
kapalagiga qarshi), TIQE (tok ipak qurtiga qarshi), va AOKVE (Amerika oq 
kapalagiga qarshi) ni ishlab chiqarilishi yo`lga qo`yilgan. Har qanday virusli 
preparatni ishlab chiqarish xo`jayin-hashoratni uning sog`lom fiziologik holatini 
ta`minlash asosida sun`iy oziqa muhitida ko`paytirish orqali amalga oshiriladi. 
Ma`lum taraqqiyot bosqichida (odatda qurt bosqichida) hashoratni oziqasiga virus 
suspenziyasini qo`shib zararlantiriladi. Bunda inokulyatni bir necha kasal 
lichinkalardan terib olinadi. Hashoratlar zararlantirilgandan keyin ularning 
to`qimalarida virusning maksimal yig`ilishini ta`minlaydigan sharoitda saqlanadi. 
Oradan 7-9 kun o`tgandan keyin o`lgan va o`layotgan lichinkalar terib olinadi, 33-35 
0
C da yengil-yelpi quritiladi, begona–tanachalarni to`qimalardan chiqarish uchun 
mexanik ravishda maydalanadi. Hosil bo`lgan massaga har bir lichinka hisobiga 1 ml 
fiziologik eritma qo`shiladi, so`ng aralashma filtrlanadi. 
Virin-KKOVE preparatini ishlab chiqarishda hosil bo`lgan poliedrlar filtratdan 
sentrifugalash yo`li bilan cho`ktirib ajratib olinadi. Cho`kma eng kam hajm miqdorda 
distillangan suvda eritiladi, unga oldindan sterillab qo`yilgan glitserin yordamida titri 
1 ml da 1 mlrd poliedr ko`rsatkichigacha olib kelinadi. Tayyor preparat mayda shisha 
idishchalarga bir gektarlik yoki bir necha gektarlik normani hisobga olib bo`lib 
quyiladi. Bitta lichinkadan 36 mlrd gacha poliedr olish imkoni bor, bu lichinkaning 
quruq massasini 30 % ni tashkil qiladi. Virin-TIQE ishlab chiqarishda filtratga 
laktoza qo`shiladi, aralashtirgandan keyin esa, suspenziyani hajmiga nisbatan 4:1 
nisbat hisobida atseton qo`shiladi. Aralashma tindirilgandan keyin cho`kma usti 
suyuqligi to`kib tashlanadi, cho`kma esa atseton uchib ketguniga qadar quritiladi. 
Preparatni dustga o`xshash tayyor shaklga keltirish uchun quruq cho`kmani mayda 
dispersli-kaolin yoki bentonit qo`shib 1 g poliedrning faolligi 1 mlrd gacha 
yetkaziladi. Virusli entomopatogen preparatlardan foydalanishda hashoratlarning 
epizootiyasini keltirib chiqarish maqsadida poliedrlar bilan ularning qalin 
populyasiyalarini zararlantirishga harakat qilinadi. Boshqa holatda, ya`ni 
hashoratlarning lichinkalarini ommaviy ravishda rivojlanishi davrida o`simliklarni 
preparatli suyuqlik bilan purkash yo`li bilan ham kurash olib boriladi.