M ü n d ə r I c a t
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ġəkil 2.12. Pestisidlərin ekoloji təsirinin əsas nəticələri (More, 1967)
Üç açar əlaqələrlə idarə etmək lazımdır: 1) pestisidlərlə və onların hədəf obyektləri arasında qarşılıqlı əlaqə ilə; 2) təbii və ya süni ekosis- temlərdə pestisidlərlə ətraf mühit arasında qarşılıqlı əlaqə 3) pestisid- qida – insan zəncirində qarışlı əlaqələrlə. Görünür buradan həllin yolu birinci növbədə pestisidlərə yüksək eko- loji tələbatın müəyyənləşməsi olmalıdır. Kimyəvi üsullarla bitki mühafizəsi
120
sahəsində görkəmli mütəxəssis REA müxbir üzvi N. N. Melnikobun fikirincə, yeni pestisidlər aşağıdakı tələbatlara uyğun gəlməlidir: - verilən iqlim zonasının ətraf mühitin obyektlərində orta persis- tenteik; - insan, heyvan və digər faydalı orqanizmlər, o cümlədən hidrobiontlar üçün zəif toksiklik mümkündür; - torpaqda, suda, atmosferdə və istiqanlı heyvanların orqanizmlərində, insan, heyvan və mədəni bitkilər üçün təhlükəli olmayan məhsullar formalaşdırmaqla, nisbətən tez parçalanmalı; - bu preparatların insan, heyvan, quş və hidrobiontların orqanizmində kunailyasiyasının olmaması; - Preparatları sistematik uzunmüddətli istifadə etdikdə, insan, heyvan və digər canlı orqanizmlər üçün uzaq mənfi nəticələrin olmaması; - pestisidlərə zərərli orqanizmlərin uyğunlaşmasından qaçmaq üçün onların müxtəlif sinifdən olan birləşmələrlə növbələşməsi. Kənd təsərrüfatının kimyalaşması öz mahiyyətinə görə insanın tə- biətdə maddələr dövranına aktiv qarışmasıdır və torpağın, bitki və heyvanlar aləminin daha çox qarşılıq verməsini requlə və situmilə edir. Kimyalaşma ilə bağlı üstünlük bir tərəfdən onun mənfi nəticələridir, digər tərəfdən – qarşıduran vahid kimyalaşma prosesindən yaranır. Prinsipcə, biosenotik əsaslarla tətbiq olunan kimyəvi vasitələrə aqrosenozun orqanizmlərin özünü təmizləmə prosesini idarə etmə üsulu kimi baxmaq lazımdır. Bu pozisiyadan qiymətləndirsək BMKV tətbiqindən yaranan praktikanın, onun müəyyən ―düzxətli‖ olmasına fikir verməmək olmaz, ona görə ki, lazımi qaydada eko- loji sistemlərin funksiyallaşması xüsusiyyəti (―hamı hər şeylə əlaqəlidir‖) nəzərə alınmır. Ziyanvericilərin alaq otlaq otlarının, xəstəliklərin yaratdığı əlverişsiz nəticələrin qarşısını alma prosesində məqsədli təsiri eliminasi- yanın çoxlu obyektləri durur. Aydındır ki, bitki mühafizəsində istənilən üsulların arsenalı da kifayət qədər müxtəlif olmalıdır və təbiətdə arzuolun- maz hallara maksimum uyğun olmalıdır. Söhbət kompleks mühafizə tədbir- lərindən getməlidir: aqrotexniki, bioloji, karantin, mexaniki, seleksiya, to- xumçuluq, fizioloji və kimyəvi üsullar. Bu üsullar mədəni bitkilərin inki- şafını onların ziyanvericilərini, xəstəliklərini və faydalı orqanizmlərin ətraf mühitə təsirini nəzərə almaqla obyektiv qanunauyğunluqların arasında hazırlanır. Bioloji üsulun əsas istiqaməti ziyanvericilərlə mübarizədə faydalı hə- şəratların və gənələrin (entomofaqların) istifadəsidir. Entomofaqlar təbiətdə yırtıcılar hesab olunur, bir və ya bir neçə növ ziyanvericilərin parazitlərin bədənində yetkinlik mərhələsinə çatanadək aktiv həyat tərzi keçirir. Ən çox 121
məşhur olan və geniş istifadə olunan yırtıcılar – qızılgöz, qarışqalar, parabüzənlər və.s Bioloji mühafizə üçün çox vaxt pulcuqqanadlı həşəratlardan (trixo- qramlar, brakonidlər, telenomuslar, enkazinlər və s.) və milçəklər (taxinlər və s.) istifadə olunur. Yeni yaşayış yerlərində onlar öz düşmənlərindən məh- rum olur və buna görə də daha çox ziyan vururlar. Bu cür ziyanvericilərlə ən effektli mübarizə üsulu onların öz vətənindən entomofaqların introduksiya- sıdır. Gətirilmiş parazitlər və yırtıcılar ya yeni şəraitə akklimatsiya edirlər, ya da biolaboratoriyalarda çoxaldılıb təbiətə buraxılır, onlar isə müvəffəqiy- yətlə kimyəvi emalı əvəz edir. Yerli entomofaqların mühafizəsi tədbirlərinin böyük əhəmiyyəti var: mikroqoruqların yaradılması, ərazi boyunca bir neçə növlərin yerləşdirilməsi (məsələn, qarışqalar), kənd təsərrüfatı tarlaları yaxınlığında yaşlı parazitlərin yemləndirilməsi üçün nektardaşıyıcıların əkil- məsi, yüksək selektiv pestisidlərin entomofaqlar üçün təhlükəsiz olan və s. vaxtında istifadə olunması. Faydalı orqanizmlərin bioloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və onların inkişafını təmin edən metodların işlənib hazırlanması biosenotik tarazlığın saxlamağa imkan verir və ziyanlı orqanizmlərlə müba- rizərə kimyəvi vasitələrin istifadəsini azaldır və ya aradan götürür. Bioloji vasitələri bitkiləri xəstəlilərdən də qorumaq üçün istifadəyə başladılar. Belə ki, xiyarın hiperparaziti unlu şeh xəstəliyi xəstəliyinin öyrə- nilməsi əsasında bioperaparat yaranıb. Bu preparat mühafizə olunan qruntda xiyarın daha təhlükəli xəstəliklərə qarşı mübarizədə kimyəvi vasitələrdən istifadəni dayandırır (aradan götürür). Bu məqsədlə bakteriya və göbələk- lərin bir sıra avirulent ştammlarından istifadə üsulları işlənib hazırlanır. Alaq otları ilə mübarizədə bioloji metodlardan istifadə imkanları tətbiq olu- nur, məsələn, çəhrayı göyçək, ambpoziya, nobulika Alaq otlarına qarşı xüsusi bitki yeyən həşəratları (herbifaqların) istifadəsi perspektivlidir. Bitki mühafizəsində torpağın hazırlanması üsulları, səpinin vaxtı və üsulu, bitkilərə qulluq, vaxtında məhsul yığımının aparılması, növbəli əkinə riayət etmək və onlarda bitkiləri düzgün növbələşdirmək mühüm rol oynayır. Monokulturadan polikulturaya keçmək lazımdır: mürəkkəb ekosistem- lərdə qarşılıqlı əlaqə belədir ki, hər hansı bir növün (alaq otu və ya ziyan- verici) daima çox sayda olması mümkün deyil. Xəstəliklərə və daha təhlükəli zərərvericilədə davamlı kənd təsərrüfatı bitkilərinin yeni sortlarının gətirilməsi, toxumçuluq qaydalarına riayət olunması. Mühafizə tədbirləri sistemini təşkil edən vacib və perspektivli istiqamətlərdir. Məsələn, keçmiş SSRİ-də pilləli hibridləşdirməklə çoxillik təcrübələr yeni viltlə xəstələnməyən bir qrup pambıq sortları yaradıldı. Hazırda həşəratların metomorfozu və çoxalması ilə idarə edən hormon
122
ların alınması və indektisikasiyası işləri başa çatdırılıb. Bir çox ormanların kimyəvi quruluşu açılıb və onların sintezi həyata keçirilib. Bitki mühafizəsi praktikasında sintetik cinsi feromonlar (bioloji aktiv uçucu maddələr) geniş tətbiq olunur. Pestisidlərin qida zəncirinə daxil olmasını azaltmaq üçün torpağın kimyəvi tərkibini idarə etmək vacibdir: N, S və ya B-un defisi bitkilərdə toksikantların yığılma prosesini aktivləşdirir, uyğun olaraq 27, 18və 23%. Bundan başqa pestisid çirklənməsinin qarşısını almaq üçün pestisid- lərdən istifadə norması və emalın sayını azaltmaq lazımdır, pestisidlərin isti- fadəsini tezləşdirmək, əmtəə formalarına adsorbentlər əlavə etmək, pestisid- lərin miqrasiyasını və onların hərəkətliliyinin azaltmaq lazımdır. Hazırda Almaniya, Fransada və ABŞ-da kənd təsərrüfatı bitkiləri bitki mühafizəsində kimyəvi vasitələr olmadan böyük müvəffəqiyyətlə becərilir. Rusiyada da elə təsərrüfatlar var ki, pestisidlərsiz yaxşı məhsul alınır (Krasnodar ölkəsi, Omsk vilayəti, Cuvassk respublikası) Krasnadar ölkəsi- nin bir sıra təsərrüfatlarında düyünü pestisidləri Kuban YDA-nın professoru E. B. Veliçko və V.P. Amelin texnologiyası əsasında becərilir. Yenə də bu- rada qarğıdalının oxşar herbisidsid texnologiya ilə becərilməsi həyata keçi- rilir. Novosivils rayonunun bir çox rayonlarında ziyanvericilərin proq- nozlaşdırılan sayını nəzərə almaqla əkinlərin strukturunu dəyişmə parktikası müvəffəqiyyətlə tətbiq olunur. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin ziyanvericilərdən, xəstəliklərdən, alaq otlarından mühafizəyə kompleks yanaşma bitki mühafizəsinin inteqral sistemini yaratmaq üçün əsas oldu ( və ya zərərli növlərlə inteqral mübarizə). M. S. Sokolovun və başqalarının (1994) təyinatına görə zərərli orqanizmə bütün təsir vasitələrinin mexaniki, fiziki, bioloji, biosenotik, aqrotexniki, kimyəvi və s.) birgə istifadəsinə xüsusi yanaşma zərərli növün populya- siyasının təhlükəsiz, effektli və minimum vəsait sərfi ilə azaltmağa xidmət edir. Bu müəlliflər tərəfindən bitki və kimyəvi məhsulu mühafizənin orijinal sistem formalı sxemi təklif olunub (şəkil 2.13).
Bitki mühafizəsinin inteqral sisteminin xarici analoqu məlumdur – zərərvericilərin sayını idarəetmənin inteqral sxemi: Sandra Postel (1998) qeyd edir ki, ziyanvericilərə qarşı kompleks mübarizə sistemi (KBV) adlandırmaqla o kənd təsərrüfatı yerlərinə ekosistem kimi baxır, hansı ki, orada çoxlu təbii faktorlar qarşılıqlı təsirdə olur və ziyanverici həşəratlara və alaq otlarına təsir göstərir. Bu sistem: bioloji nəzarət mexanizmini (ziyan¬vericilərin təbii düşmənləri) kənd təsərrüfatı istehsalı bitkiləri genetik yeni¬dən formalaşma (ziyanvericilərə dözümlü olan kənd təsərrüfatı bitkilərinin yaradılması) və ximikatlardan ağılla istifadəni özündə birləşdirir .
|