M ü n d ə r I c a t

Ağır  metallarla  çirklənmə.  Mikroelemtlərin,  o  cümlədən    ağır 

metalların    biosferdə  yaratdəğı  problemlərin  öyrənilməsinin  kifayət  qədər 

uzun  tarıxi  olmasına  baxmayaraq,  problemin  öyrənilməsinin  müasir 

vəziyyəti  yalnız  səthi  xarakter  daşıyır.  Ağır  metalların  biosferin  müxtəlif 

komponentlərində  miqdarının  səviyyəsi,  canlı  orqanizmlərin  onların 

çatışmazlığına  və  artıq  miqdarına  reaksiyası,  ağır  metalların  xüsusi  analiz 

metodları  üzrə  çoxsaylı  faktiki  məlumatlar  toplanmış  və  biokimyəvi 

rayonlaşma  xəritələri  tərtib  olunmuşdur.  Bütün  bunlara  baxmayaraq, 

biosferdə  ağır  metalların  təsir  mexanizmi  və  roluna  dair  ümumi  nəzəriyyə 

hələlik  yoxdur.  Yalnız  onu  təsdiq  etmək  olar  ki,  ağır  metallar  istisnasız 

olaraq  bütün  canlı  orqanizmlərə  lazımdır,  çünki  onlar  ağır  metalların  həm 

artıq  miqdarına,  həm  də  çatışmazlığına  kəskin  reaksiya  verirlər.  Torpaqda 

kimyəvi  elementlərin  normalaşdırılması  kifayət  qədər  çətindir.  Bu  bir  neçə 

səbəblərlə izah olunur. Məsələn, normalaşdırmanın vahid metodologiyasının 

olmaması, ekosistemin vəziyyəti haqda obyektiv informasiyanın alınmasının 

çətinliyi  və  s.  Buna  baxmayaraq,  toplanmış  materiallar  torpaq-bitki 

sistemində ekoloji vəziyyətin qiymətləndirilməsi üçün əsas ola bilər.  

Torpaqda  kimyəvi  elementlərin  miqdarının  normalaşması  bu  və  ya 

digər  elementin  qatılığının  müəyyən  olunmasıdır,  hansı  ki,  torpaq 

münbitliyini  azaldır,  bitkiləri  zədələndirir  və  onlarda  həmin  elementlərin 

müəyyən olunmuş miqdarından az və ya çox olduğunu göstərir.  

---

144 

 

Aparılmış tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, ağır metalların torpaq-bitki 

sistemində  miqrasiyası  torpağn  tipinə  və  ağır  metalların  növünə  uyğun 

olaraq  dəyişir.  Buna  görə  də  torpaq-bitki  sistemində  ağır  metalların  təsiri 

lokal  tədqiq  olunmalı  və  qiymətləndirilməlidir.  Ağır  metallar  çirklənmə 

miqyasına və bioloji obyektlərə təsirinə görə çirkləndirici maddələr arasında 

xüsusi  yer  tutur.  Prinsipcə  onların  əksəriyyəti  canlı  orqanizmlərə  lazımdır, 

lakin biosferdə intensiv atmosfer paylanması və torpaqda qatılığının artması  

nəticəsində onlar biota üçün zəhərli olurlar.  

Yerli  və  xarici  nəşrlərdə  ağır  metallar  haqqında  çoxsaylı  informasi-

yalar, xüsusən XX əsrin son onilliklərində, öz əksini tapır.  

XX əsrin 90-cı illərində müxtəlif istehsal fəaliyyəti nəticəsində atmos-

ferə  ağır metalların daxil olması  Şimali Amerika və  Avropada:  qurğuşun  – 

370  min  ton,  mərgümüş  -  31,2  min  ton,  kadmium  –  7,6  min  ton  və  s.  Ol-

muşdur.  Əlvan  metallurqiya  müəssisələrində  1ton  məhsul  istehsalı  zamanı 

40...60 kq qurğuşun, 3 kq-a qədər mərgümüş, 280 qrama qədər civə, 13 qra-

ma yaxın kadmium ətraf mühitə yayılır (cədvəl 2.23).