M ü n d ə r I c a t

 

Cədvəl 2.24 

Torpağın ağır metallar və florla çirklənməsinin kənd təsərrüfatı mənbələri, 

mq/kq quru kütlədə (Kabata – Pendias, Pendias, 1989) 

 

 

Element 

Çirkab 

sularla 

suvarma 

Fosfor 

gübrələri 

Əhəng 

materialları 

Azot 

gübrələri 

Üzvi 

gübrələr 

Pestisidlər 

As 

2..26 

2..1200 

0,1...24,0 

2,2...120,0  3..25 

22...60 

Cd 

2...1500 

0,1...170,0 

0,04...0,10 

0,05..8,50  0,03...0,80 

- 

Co 

2...260 

1...12 

0,4..3,0 

5,4....12,0  0,3...24,0 

- 

Cr 

20...40000 

66...245 

10...15 

3,2...19,0  5,2..55,0 

- 

Cu 

50...3300 

1...300 

2..125 

1...15 

2..60 

12..50 

F 

2...740 

8500..38000  300 

- 

7 

18..45 

Hg 

0,1..55,0 

0,01..1,20 

0,05 

0,3...2,9 

0,09..0,20 

0,8...42,0 

Mn 

60...3900 

40...2000 

40...1200 

- 

30...550 

- 

Mo 

1..40 

0,1..60,0 

0,1...15,0 

1...7 

0,05..30,00  - 

Ni 

16..5300 

7..38 

10...20 

7...34 

7,8...30,0 

- 

Pb 

50...3000 

7...225 

20...1250 

2...27 

6,6..15,0 

60 

Se 

2...9 

0,5...25,0 

0,08..0,10 

- 

2.4 

- 

Sn 

40...700 

3..19 

0,5...4,0 

1,4...16,0  3,8 

- 

Zn 

700..49000  50...1450 

10...450 

1...42 

15..250 

1,3...25,0 

 

---

146 

 

Analoji misalları, əlbəttə, davam etdirmək olar. Təəssüf ki, onlar həd-

dindən  çoxdur.  Kənd  təsərrüfatı  istehsalında  ―metallogenez‖  proseslərinin 

neqativ təsirlərini qeyd etməmək olmaz.  

Aqrokimyəvi müayinələrin nəticələrinə əsasən ağır metallarla çirklən-

miş yüz min hektarlarla şum torpaqları üzə çıxmışdır, hansı ki, onlarda bitki 

məhsullarının toksikantlarla çirklənməsinin qarşısını alan xüsusi profilaktik 

tədbirlər həyata keçirilməlidir.  

Cədvəl 2.25 

RF-nin Ģum torpaqlarının ağır metallar və florla çirklənmiĢ sahələri       

(Ovçarenko və b., 1997)

                                                                                                                                       

Sahələr 

Pb 

Cd 

Hg 

Ni 

Cr 

Zn 

Co 

Cu 

As 

F 

Müayinə 

olunmuşlar 

16380 

  12,9  

14257 

  11,3  

7037 

  5,6 

8667 

 6,8  

5957 

  4,7 

24784 

  19,6 

9257 

  7,3 

22326 

  17,6 

2789 

  2,2 

3054 

  2,4 

Ağır 

metalların 

YVQ-ı 

keçən miq. 

273 

 1,7 

27,7 

 0,2  

---- 

 56 

 0,7     

33,3 

 0,6  

54,0 

 0,2 

94,3  

 1,0 

449,2 

 2,0 

34,3 

 1,2 

 14,9 

 0,5   

o cümlədən: 

ümumi 

miqdarına 

görə  

mənimsənil

ən formanın 

miqdarına 

görə 

 

255,6 

  1,6 

17,4 

 0,1 

 

11,9 

 0,1 

15,8  

 0,1  

 

--- 

 

--- 

 

9,0 

0,1 

47,0 

0,6 

 

32,4 

0,5  

0,9  

--- 

 

39,5 

0,15 

14,57 

 0,05 

 

94,3 

 1,0 

--- 

 

28,6 

 0,1 

420,6 

 1,9 

 

34,3 

1,2 

--- 

 

 0,5 

  --- 

14,4 

 0,5 

 

Qeyd.  Şumun  ümumi  sahəsi  126,589mln.ha.  Surətdə  sahə  min  ha-la,  məxrəcdə    -  ümumi 

sahədən faizlə (birinci sətir) və müayinə olunan sahədən faizlə (qalan sətirlər).  

1996-cı  ildə  RF-da  kənd  təsərrüfatı  yerlərinin  1mln.ha-dan  artıq 

torpaq  sahəsi  xüsusi  toksiki  (təhlükəliliyin  I  sinfi)  və  2,3mln.ha-a  yaxını  

toksiki (təhlükəliliyin II sinfi) elementlərlə çirklənmişdir (cədvəl 2.25). 

Ağır metallara sıxlığı 5q/sm

3 

 və ya atom kütləsi 50 vahiddən çox olan 

kimyəvi  elementlər  aiddir.  Təhlükəlilik  dərəcəsinəgörə  onları  üç  sinifə 

bölürlər:  

I sinif – xüsusi zəhərlilər     II sinif – zəhərlilər   III sinif – zəif zəhərlilər   

Kadmium (Cd)                     Bor   (B)                   Barium  (Ba)  

Mərgümüş (As)                     Kobalt  (Co)            Vanadium  (V) 

Civə  (Hg)                             Mis  (Cu)                  Volfram  (W)  

Qurğuşun  (Pb)                      Molibden  (Mo)        Marqans  (Mn)  

Selen   (Se)                            Nikel  (Ni)                Stronsium  (Sr) 

Sink (Zn)                               Sürmə  (Sb)                

                                               Xrom  (Cr) 

---

147 

 

Ağır  metallar  mübadilə  proseslərində  mühüm  rol  oynayırlar,  lakin 

onların  yüksək  qatılığı  torpağın  çirklənməsinə  səbəb  olur  və  ekosistemə 

mənfi təsir göstərir. Ağır metalların toksiki təsiri birbaşa və dolayı ola bilər. 

Birinci halda fermentlərin iştirakı  ilə  gedən reaksiyalar blokadaya alınır ki, 

bu da onun katalitik təsirini ya azaldır, ya da tamamilə dayandırır.  

Dolayı  (yan)  təsirlər  qida  maddələri  mənimsənilməyən  vəziyyətə 

keçəndə və ―ac‖ mühit yarananda üzə çıxır (cədvəl 2.26) 

Ağır  metallarla  çirklənmənin  yaratdığı  təhlükələr  onların  torpaqdan 

çıxarılması zəiflədikdə daha da dərinləşir. Belə ki, torpaq lizimetri şəraitində 

yarımayrılma dövrü metalın növündən asılı olaraq aşağıdakı kimi variasiya 

edir:  Zn - 70...510 il,  Cd – 13...1100, Cu – 310...1500, Pb – 740...5900 il.