M ü n d ə r I c a t
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Radiologiyası və Aqroekologiyası Ġnstitutunun məlumatları.
- Heyvanların iĢtirakı ilə kənd təsərrüfatı zəncirində radionuklid
|
Cədvəl 2.42
Müxtəlif tip torpaqlardan bəzi kənd təsərrüfatı bitkilərinə 90 Sr keçmə əmsalı (K k ), (Bk/kq)/(kBk/m 2 ), (ÜRET Kənd Təsərrüfatı Radiologiyası və Aqroekologiyası Ġnstitutunun məlumatları. Bitki
Məhsul Qumsal
çimli- podzol
Yüngül və orta gil. Çim.pod. Ağır gilli çim.podz. Boz meşə torpaqları Bozqır və qəhvəyi Qara
torpaqlar Payızlıq buğda Dən
Küləş 1,0
5,0 0,6
3,0 0,3
1,5 0,4
2,0 0,2
1,0 0,1
0,5 Payızlıq çovdar Dən
Küləş 1,0
5,0 0,6
3,0 0,3
1,5 0,4
2,0 0,2
1,0 0,1
0,5 Yazlıq
buğda Dən
Küləş 3,0
15,0 2,0
10,0 5,0
1,4 6,5
2,0 2,5
1,0 1,5
0,4 Yulaf
Dən Küləş
6,0 30,0
3,0 15,0
1,4 7,0
2,0 10,0
1,0 5,0
0,4 2,0
Arpa Dən
Küləş 5,0
25,0 3,0
15,0 1,5
7,5 1,8
9,0 0,8
4,0 0,4
2,0 Qara-
başaq Dən
7,0 4,0
2,0 3,0
1,3 0,6
Qarğı- dalı
Vegetativ kütlə
12,0 6,0
3,0 4,0
2,4 1,2
Gülül- yulaf
qarışığı Vegetativ kütlə 6,0
3,5 1,8
2,5 1,0
0,3 Kartof Yumruları 6,0 3,0
1,6 2,0
0,7 0,3
Mətbəx çuğun-
duru Kök
meyvələri 0,6
3,0 1,6
2,0 0,7
0,3 Kələm
Başcıqları 1,2
0,6 0,3
0,4 0,2
0,1 Kənaf
Küləşi 5,0
3,0 1,5
1,8 - - Otlaq-çəmən bitkilərinə radionuklidlərin daxil olması bir çox hallarda çəmən çimlərində olan radioaktiv maddələrin yüksək dərəcədə mənimsənil- məsindən asılıdır; çəmənlikdə bitkilər əkin torpaqlarından 5...10 dəfə çox radionuklid toplayır. Mineral qidalanmanın xüsusiyyətləri, vegetasiya döv- rünün müxtəlif müddəti, kök sisteminin torpaqda yerləşmə xarakteri, məhsuldarlıq fərqləri və bitkilərin digər bioloji xüsusiyyətləri müxtəlif növ və sortlu kənd təsərrüfatı bitkilərində radionuklidlərin toplanmasına təsir göstərir. Radionuklidlərin bitkilər tərəfindən mənimsənilməsi növdən asılı olaraq 10...30 dəfə, sortdan asılıolaraq 5...7 dəfə fərqlənə bilər. 178
lərin ötürülməsi. Otlaqlarda otarma zamanı radionuklidlər mlə kənd təsərrüfatı heyvanlarının orqanizminə düşür sonra isə heyvandarlıq məhsullarına keçir. Uzun müddətli çirklənmiş yemlərlə yemləndirilən heyvanlar; Q CM F / burada:- C- orqan və toxmalarada radionuklidlərin qatılğı bk/q M- orqan və toxmanın kütləsi q. Q- hər gün yemlərlə heyvan oraqnizminə düşən radionuklidlərin miqdarı, Bk. Radionuklidlərin toplanması (F) orqanizmə daxil olan nikleodilərdən xaric olan nikleodilərin fərqinə bərabərdir. Radionuklidlərin sorulma əmsalı radionuklidin bioloji hərəkətliyini qiymətləndirilməsində istifadə olunur və faizlə ifadə olunur:
Radionuklidlərin orqanizimdən çıxması yarımçıxma dövrünün köməyilə təsvir edirlər. T biol
v başqa sözlə o müddət ki, orqanizmə daxil olan radionuklidlərin yarışı orqanizmdən ayrılır. Əgər bütün proseslərə radionuklidlərin parçalanmasını əlavə etsək o zaman yarımçıxmanın effektiv dövründən danışmaq olar:
Kənd təsərrüfatı heyvanlarının orqan və toxumalarından radionuklid- lərin çıxarılması adətən bir və ya bir neçə eksponentlərin köməyilə qiymət- ləndirilir. Torpaq – bitki həlqəsində olduğu kimi, heyvanların iştirak etdiyi kənd təsərrüfatı zəncirlərində Kn əmsalından istifadə olunur.
Metabalizm prosesində radionuklidlər heyvan orqanı və toxumaların- da müxtəlif miqdarda paylanır. 179
Radionuklidlərin aqrosenozlarda miqrasiyası və bu proseslərin model- ləşdirilməsi çox həlqəli prosesdir, həm də onun miqdarca xarakteristikası çox dinamikdir, zaman və məkanca dəyişkəndir. Bu müxtəlif təbiətli çox- saylı faktorların (biogeokimyəvi, istehsal-təsərrüfat və s.) təsirindən asılıdır. Kənd təsərrüfatı sferasında radionuklidlərin miqrasiyası prosesinin ümumi təsvirinin vacibliyi, aqrosenozlarda radionuklidlərin nəqlinin modelin kömə- yilə radionuklidlərin daşınması üzrə radioekoloji tədqiqatların aparılmasında sistemli yanaşma prinsipinin geniş tətbiq olunmasını şərtləndirdi. Belə mo- dellərin tətbiqinin son vəzifələrindən biri aqrosenozun hər hansı bir blo- kunda radionuklidlərin miqdsarının proqnozlaşdırılmasıdır (praktiki cəhət- dən son kənd təsərrüfatı məhsulunu xarakterizə edən bloklar – süd, ət, bitki- çilik məhsulları və s. daha çox əhəmiyyət kəsb edir). Belə modelin bariz nü- munəsi BMT-nin Elmi Komitəsinin istifadə etdiyi modeldir, hansı ki, ən vacib qida zəncirlərində atom radiasiyası təsirindən radioaktiv çökmədən insan orqanizminədək radionuklidlərin ötürülməsinin təsvirini göstərir.
(Şəkil 2.20).
ġəkil 2.20. Ətraf mühitdə radionuklidlərin nəqlinin blok modeli.
Aqrosferdə radionuklidlərin miqrasiyasının ayrı-ayrı qruplarda asılılı- lığını və müxtəlif kənd təsərrüfatı zəncirlərində onların hərəkətinin spesifik əlamətlərini nəzərə almaqla, belə modelləri 6 qrupa ayırmaq olar: 1) torpaq- larda radionuklidlərin miqrasiyası modeli; 2) kənd təsərrüfatı bitkiləri əkin- lərinin aeral radioaktiv çirklənmə modeli; 3) torpaq- bitki sistemində radio- nuklidlərin miqrasiya modeli; 4) kənd təsərrüfatı heyvanlarının orqanizmin- də radionuklidlərin miqrasıya modeli; 5) qida zənciri üzrə radionuklidlərin miqrasiya modeli; 6) aqrosferdə (lokal, regional və qlobal miqyasda) radio- nuklidlərin miqrasiya modeli. Bir sıra faktorların təsiri altında radionuklidlərin miqrasiyasının kənd təsərrüfatı zəncirlərində yüksək intensivliklə baş verməsi xüsusi maraq kəsb Xarici şüalanma Hava
Torpaq Bitki
Heyvan İnsanın
rasionu İnsan
orqanizmi Doz
a Mənbə
İnqalyasiya Aqrosfera Doza
180
edir. Radionuklidlərin belə sürətli yerdəyişməsinin səbəbi maddələr dövra- nının ayrı-ayrı həlqələrində onların müqayisə olunacaq qədər yüksək mütə- hərrik olmasıdır; radionuklidlərin yerdəyişməsini sürətləndirən özünəməx- sus biogeokimyəvi şərait; son qida məhsullarında radionuklidlərin miqdarı- nın artmasına aparan ASK-dəki ayrı-ayrı texnoloji proseslər və s. Bütün belə hallarda ―qaynar‖ radioekoloji rayonların, ―qaynar‖ kənd təsərrüfatı zənciri- nin olduğu haqda danışmaq qəbul olunmuşdur. Onların olması aqrosferin radiasiya monitorinqi zamanı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, AES və digər tam nüvə yanacaqlı dövriyəli müəssisələr üçün sahələrin seçilməsi zamanı. Çimli torpaqlara düşmüş radionuklid n müddət bitkimənimsəyə biləcəyi formada qalır (belə ki, 90 Sr və 137 Cs çəmənlərdə şum torpaqlarına nisdəfə çox qala bilər) 137
Cs bitkiyə daxil olması çəmən təsərrüfatının növündən və torpağın tipindən asılıdır. (şəkil 2.21.)
ġəkil 2.21. Çəmənlərin radioekoloji təsnifatı ( 137
Cs-la çirklənmədə). Müxtəlif çəmən npövləri və torpaq tipləri üçün 137 Cs-ilə çirklənmənin qatılığı göstərilmişdir. (Sanjarova, 1997)
1- Qumlu və qumsal; 2- yüngül və orta gillicəli; 3- ağırgilciəli və gilli; 4- torflu (üzvü)
181
Çəmənlərin radioekoloji təsnifatı verilib. Burada yemləndirilən inəyin südünə 137
Cs-nin keçməaqlıq çəmənlərində daha çoxdur. Hətta əsaslı meliorasiya işləri də, radioloji standarta cavab verən süd almağa kömək etmir. (BDY). 137
Cs- 370 Bk/l. Çim qatının yumşaldılması və təbii otlaqların süni otlaqlara keçirilməsi çəmən bitkilərində radionuklidlərin toplanmasını azaldır və nəticədə radionuklidlərin süd və digər arlıq məhsullarına keçməsi məhdudlaşır. Radionuklidlərin miqrasiyası suvarma suyu→torpaq→bitki sistemində suvarma əkinçiliyində güclənir. Xüsusən yağışla suvarma əkinçiliyində güclənir. Xüsusən yağışla suvarma, zamanı radionuklid yerüstü biokütləyə toplanır, torpaq həlqəsi sıradan çıxır, başqa sözlə torpağın bərk fazası tərzindən radionuklidlər sorbsiya olunur. Ionlaşdırıcı şüaların bitkilərə təsiri: daxili və xarici şüalanma yaradır. Ionlaşdırıcı şüalar bioloji aktiv maddələrə təsir edir və ptaktiki olaraq bütün canlı hüceyrələrdə var. Radibioloji proseslər: birbaşa və dolayısı ilə gedə bilər: ionlaşdırıcı şüaların təsiri hələ 1930 cu ildən öyrənilməyə başlayıb (nişanlanmış atomlar vasitəsilə) Yüklə 11,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|