M ü n d ə r I c a t

         2.6.5.  İonlaşdırıcı şüalanmanın bitkilərə və aqrosenozlara təsiri 

Radioloji  hadisələrin  əksəriyyətində  bitkilər  onların  yaşadığı  mühitdə 

eyni zamanda xarıcı və daxili şüalanmaya məruz qalırlar. Şüalanmış fitose-

nozda baxılan bitkinin xaraci şüalanma mənbəyi qonşu bitkidə olan inkorpo-

rativ  (toplanmış)  radionuklidlər  ola  bilər.  Bitkinin  ayrı-ayrı  orqanları  üçün 

xarici  mənbə  həmin  bitkinin  digər  hissələrində  toplanmış  radionuklidlər  də 

ola bilər. Yalnız xüsusi şəraitdə (adətən süni modelləşmiş) bitkilər təkcə xa-

rici (məsələn, qamma-sahələrdə) və ya daxili (məsələn, laboratoriya təcrübə-

lərində  ayrı-ayrı  bitkilərin  radionuklidləri  toplaması  zamanı)  şüalanmaya 

məruz qalırlar.  

Mürəkkəb  bitki  orqanizmində  ilkin  reaksiyalar  ionlaşdırıcı  şüaların, 

prakti olaraq,   canlı hüceyrənin bütün komponentlərn tərkibində olan bioloji 

aktiv  molekullara  təsiri  ilə  başlayır.  İlkin  radiobioloji  proseslər  əsasən  iki 

təsir növü ilə şərtlənirlər: birbaşa və dolayı. İonlaşdırıcı şüalanmanın (doza, 

dozanın  gücü,  bioloji  hüceyrələrdə  enerjinin  xətti  itirilməsi,  şüalanmanın 

fraksiyalaşması)  fiziki  xarakteristikadan  asılılıq  effükti  üzrə  eksperimental 

məlumatlara və modifikasiya faktorlarına (istilik, oksigenin konsentrasiyası, 

suyun  miqdarı  və  s.)  əsaslanan  elementar  radiobioloji  proseslərin  biofiziki 

analizi,  artıq  keçən  əsrin  30-cu  illərində  düşmə  -  hədəf  –  gücləndirici  nin 

əsas prinsiplərini yaratmağa mkan verdi. Düşmə və hədəf prinsipinə uyğun 

olaraq,  ionlaşdırıcı  şüalanmanın  təsiri  zamanı  bioloji  reaksiyaların  əsasını 

DNT  və  RNT-nin  strukturunu  dəyişən  mikrolokal  hadisələr  təşkil  edir.  Bu 

---

182 

 

zaman  gücləndirici  prinsipi  onunla  nəticələnir  ki,  DNT  və  RNT-nin  struk-

turundakı  dəyişikliklər  şüalanmış  hüceyrələrdə  maddələr  mübadiləsini 

dəyişdirir.  

Bitkilərin  radio  həssaslığının  meristem  hüceyrələrinin  interfazasında 

hüceyrə nüvəsinin həcmindən asılılığı konsepsiyası daha geniş  yayılmışdır. 

Ən  ümumi  halda  onu  aşağıdakı  kimi  formalaşdırmaq  olar.  Müxtəlif  bitki 

növləri üçün böyümənin kəskin azalmasına lazım olan  şüalanma dozası ilə 

nüvənin  orta  həcmi  arasında  əks  əlaqə  qeyd  olunur:  böyük  xromosomlu 

bitkilər  şüalanmaya  daha  həssasdırlar,  nəinki  kiçik  xromosomlu  bitkilər. 

Bitkilərin radiorezistentliyinin  bu asılılığı bütün bitki aləmi üçün universal 

deyil. O, radiotaksonlarda – filogenetik yaxınlığı ilə xarakterizə olunan bitki 

növlərində  daha ciddi qorunub saxlanılır.   

 Bitkilərin şüalanması adlanan bioloji proseslər, bölünən və ixtisaslaş-

mış  hüceyrələrdə  çoxsaylı  mübadilə  reaksiyaları  ilə  bağlıdır.  Ali  bitkilərin 

fərqləndirici  cəhəti  (məsələn,  onurğalı  heyvanlarla  müqayisədə)  ondan  iba-

rətdir ki, onlarda orqanogenez embrional dövrlərlə məhdudlaşmır, bütün hə-

yatı ərzində baş verir. Bu bitkilərdə bütün ontogenez ərzində hüceyrə bölün-

məsi  qabiliyyətini  saxlayan  embrional  –  meristem  hüceyrələrinin  olduğuna 

görə  mümkündür.  Merisrem  hüceyrələrinin  radio  həssaslığı  differensial  və 

ixtisaslaşmış hüceyrələrdən onlarla və yüzlərlə dəfə yüksəkdir.  

Bitkilərdə  hüceyrə  səviyyəsində  radiasiya  dəyişkənlikləri  mitotik  ak-

tivliyin azalmasına, xromosom aberrasiyalaının sayının artmasına və apikal 

meristem  hüceyrələrinin  mitotik  dövrünün  müddətini  dəyişməsinə  görə 

qiymətləndirilən  sitogenetik  zədələnmə  kimi    üzə  çıxır.  Şüalanmanın  təsiri 

altında hüceyrə səviyəsində baş verən dəyişkənliklər, sonradan bütöv orqa-

nizm və fitosenoz səviyyəsində özünü göstərir.  Şüalanmış fitosenozda daha 

radio  həssas  bitki  növlərinin  məhvi,  bitkilərin  sayının  və  sahə  vahidində 

fitokütlə  ehtiyatının  dəyişməsi,  normal  suksessiya  proseslərinin  axınının 

pozulması və s.  qeyd olunur.  

Bitkilərin  ionlaşdırıcı  şüaların  təsirinə  cavab  reaksiyası  şüalanmanın 

dozasından  asılıdır.  Şüalanmanın  udulan  dozası  radiobiologiyada  qreylə 

(1Qr  =  1coul/kq),  əks  olunan  doza  isə  rentgenlə  (1R  =  2,58.10

-4

  Kl/kq) 

ölçülür.  Şüalanmanın  bioloji  effekti  ionlaşdırıcı  şüalanmanın  intensivliyin-

dən – dozanın gücündən (məsələn, Qr/dəq. ilə ölçülən) asılıdır. İonlaşdırıcı 

şüaların  müxtəlif  növlərinin  bioloji  effektivliyini  nəzərə  almaqla  udulan 

enerjinin vahidi zivert qəbul olunur. 1Zv qreylə qiymətləndirilən udulan do-

za  vahidinin  NBE  -    Nisbi  Bioloji  Effektivliyin    Qiymətinə    hasili  ilə  öl-

çülür.  

Nisbətən  yüksək  olmayan  doza  intervalında  (5...10Qr  toxumlar  və 

1...5Qr  inkişaf  edən  bitkilər  üçün)  ionlaçdırıcı  şüalanmanın  təsiri  zamanı  

---

183 

 

bitkilərin  böyümə  və  inkişaf  tempi  sürətlənir.  Bu  hadisə  radiostimulyasiya 

adlanır. (Cədvəl 2.43)