M ü n d ə r I c a t

4. Üzvi əkinçilikdə özünəməxsus incəliklər və üsullar var: bitkilərin 

xəstəliklərdən  və  ziyanvericilərdən  mühafizəsinin  təbii  və  effektiv  üsulları, 

ləklərin planlaşdırılması, növbəli əkinlər və bir çox başqaları.      

Torpağı mühafizə edən əkinçiliyin tarixi çox qədimdir və  maraqlı   və 

dramatik  anlarla  doludur.  Qədim  Şumerlərdə  (XXX  əsr  b.e.ə.)  torpağı 

düyünlü çubuqlarla becərirdilər və 200-300 sentner arpa və buğda alırdılar, 

indi 50 sentner az qala rekorddur. Sirr isə  çox sadədir: qazmağa və  şumla-

mağa heç nə yox idi, ona görə də torpağı yalnız yumşaldırdılar. Bu isə necə 

ki,  indi  məlumdur  -  becərmənin  ən  optimal  üsuludur  və  qidalanmaq  üçün 

yalnız  sünbül  tələb  olunurdu:  bütün  saman  tarlada  qalırdı  və    gələn  ilədək 

gübrəyə  çevrilirdi. Sonra düyünlü  çubuğu bel  əvəz etdi. Xüsusən xam  tor-

paqlarda  əmək  məhsuldarlığı  artırdı.  Lakin  elə  bu  andan  torpaq  insan  əlin-

dən  ―dəhşətləri‖ hiss etməyə başladı. İki yüz ildən çoxdur ki, at kotanı ixtira 

olundu,  hansı  ki,  torpağı  layla  çevirməklə  becərirdi.  O,  çox  qısa  zamanda 

---

203 

 

geniş  ərazidə  xam  torpaqları  mənimsəməyə  imkan  verdi.  Kotan  kardinal 

olaraq torpağın sakinlərinə təsir göstərildi. Sonradan istifadə olunan traktor 

kotanı daha çox  məhsuldar oldu, həm də torpağa katastrofik təsir göstərdi. 

Onun  kəşfindən  sonra  daha  dramatik  period  başladı:  kotanla  şumlama  za-

manı çevrilən torpaq layında xam torpaq yaradılan çimi itirdi. Torpağın üst 

qatı dərinə keçir, alt torpaq qatı üstə çıxır. Çoxsaylı mikroorqanizmlər məhv 

olur. Daha çox mənfi təsirə yağış qurdları və digər sakinlər məruz  qalır. Su 

və torpaq eroziyası güclənir. 

Qarşıda duran ekoloji fəlakətin ilk xəbərçiləri, XIX əsrin əvvələrində 

geniş  miqyasda  şumlanmış xam  torpaqların  intensiv  eroziyanın  yaranması, 

Rusiyanın cənubunda quruntun quraqlaşması və dehumuslaşması oldu.  

Torpaqların  belə kütləvi  şumlanmasının  nəticələri V.V. Dokuçayevin 

1893-cü ildə yazdığı ―Bizim çöllər keçmişdə və indi‖ kitabında aydın analiz 

olunmuşdur. XIX əsrin sonunda J.E. Ovsinskinin ―Əkinçiliyin yeni sistemi‖ 

Kiyev, 1899. Çoxsaylı təcrübələrin əsasında sübut olunmuşdur ki, torpağı 2  

dyümdən  (1 dm-2,54 sm) dərin şumlamaq olmaz. 4-5 dyümdən artıq şum 

kanal  şəbəkələri  məhv  edir  və  bununla  da  köklərin  inkişafını  çətinləşdirir,  

səthi  2  dyümlük  şumlama  torpağın  tez  yaxşılaşmasına  səbəb  olur.  Dərin 

şumlama  üçün  kotanlar  fabriki  bəşəriyyətə  mərmilərdən  çox  ziyan  vurdu. 

Ovsinski kotan əvəzinə at yastıkəsicisini istifadə etdi və 1895-1897-ci illərin 

quraqlığında  yaxşı  məhsul  əldə  etdi,  bu  zaman  şumlanmış  torpaqlarda  

rütubət tamamilə yox idi. 

XX  əsrin  30-cu  illərində  ABŞ  və  Kanadada  insan  tərəfindən  yaradıl-

mış  təbii  fəlakətlər  parlaq  dərs  verdi.  Milyon  hektarlarla  xam  torpaqların 

şumlanması külək eroziyasının geniş miqyasda yayılmasına səbəb oldu. 

J.  Dorst  1968-ci  ildə  yazdığı  ―Təbiət  ölənə  qədər‖  kitabında  ən  qor-

xulu  ―matəmli  gün‖  –  12  may  1934-cü  il  haqda  yazırdı:  geniş  düzənliklər 

Amerikanın tarixində təbii fəlakətə çevrıldı.  

Eroziyanın  qarşısını  almaq  üçün  Amerika  eroziyaya  qarşı  əkinçilik 

sistemləri hazırladı. Adminstrativ orqanlarla birlikdə alimlər fermerlərə yeni 

sistemi mənimsətməyə çalışdılar. İndi Kanada və ABŞ-da maşın yastıkəsici-

ləri    tamamilə  kotanları  aradan  çıxarıb.  Tanınmış  rus  aqronomları  1995-ci 

ildə Kanzas ştatını gəzəndən sonra məlum oldu ki, cavan fermerlər kotan nə 

olduğunu  bilmir,  onların  ataları  isə  kotanla  şumlamanı  ironiya  ilə  yada 

salırdı. Yastıkəsicilər Avropa, Asiya, Avstraliyada da geniş yayılıb.  

60-cı  illərdə  keçmiş  SSRİ-də  yeni  bir  fəlakət  yarandı.  Qazaxıstanda 

xam  torpaqların  şumlanması qərarından sonra 1954-1962-ci  illərdə 42 mil. 

hek.  torpaq  şumlandı.  Bu  İspaniya  və  ya  Fransanın  ərazisinə  bərabərdir. 

Qərbi  Sibirin  çöllük  tarlalarında  fəlakət  daha  çox  yayıldı.  1957-ci  ildə  A.İ. 

---

204 

 

Barayev  Kazaxıstanda  əkinçiliyin  prinsipial  olaraq  yeni  həllini  tapmağı 

qərara  aldı.  Dünyada  belə  fikir  artıq  mövcud  idi  -  yastıkəsicilərlə  torpağı 

becərmək, hansı ki, Barayev 1957-1958- ci illərdə Kanadada tanış olmuşdu. 

Əkinçiliyin  torpaqmühafizə  sistemini  yaratmaq  üçün  Kanada  təcrü-

bəsindən  istifadə  etməyə    böyük  işlər  tələb  olnurdu.  Burada  qabaqcıl  Sibir 

təcrübələri  də  böyük  rol  oynadı  (Maltsev  T.S.  tərəfindən  ümumiləşdirilmiş 

və  cəmləşdirilmiş).  İşə  Kanada  texnikasının  sınaqdan  keçirilməsi  ilə  baş-

landı. İlk dəfə ölkədə yastıkəsicilər hazırlandı, geniş təcrübələr aparıldı. Bu 

işlər  uzun  müddət  mübahisəyə  səbəb  oldu.  Bir  çox  alimlər  yeni  sistemin 

perspektivsiz olduğunu söyləyirdilər: əkinlərin alaq otları ilə zibillənməsinin 

artması,  xəstəliklərin  və  ziyanvericilərin  inkişafı  və  s.  Buna  baxmayaraq 

mübahisələr müxtəlif aqroüsullarla həll olundu. 

Elə  bu  zamanlarda  Poltavsinadan  aqronom  P.T.Zolotoryev  Selino-

qradda eşidilməmişləri   söylədi: 

-

 

Dənlilərdən yaxşı məhsul almaq üçün torpağı şumlamaq, kultivasiya 

etmək, kipləşdirmək lazım deyil, yalnız səpmək və məhsul yığmaq lazımdır. 

Zalda olanlar onu istehza ilə alqışladılar və tribunadan düşürdülər. O, 

bunu söyləyə bildi: - Yoldaş akademiklər, nə üçün tarlada alaq otları getdik-

cə  çoxalır,  lakin  xam  torpaqlarda  biri  də  yoxdur.  Ertəsi  gün  davakar  aq-

ronom məhkəməyə verildi. Lakin işi bağladılar, ona görə ki, ―qeyri adi‖ aq-

ronomun tarlasında məhsuldarlıq xeyli  yüksək idi. Prokopiy Tixonoviç tor-

pağı  şumlamadı, diskləmədi,  deməli burada alaq otları kəsilmir. Hər il on-

ların  sayı  ketdikcə azalır. Bundan sonra  Zolotoryevin  səpəninin traktorlara 

keçirilməsi məsləhət görüldü. 

1965-ci ildə quraqlıq ili oldu, toz burulğunları amansızcasına və geniş 

yayıldı. A.İ.Barayevin torpaqmühafizə sisteminin tətbiqi məhsuldarlığı xeyli 

artırdı.  

1930-cu  ilin  avqustunda  Budapeştə  İFOAM-ın  baş  iclası  keçirildi. 

Məqsəd ekoloji təmiz məhsul istehsalını dünyada bazar potensialının ümümi 

həcminin 10-20%-ə çatdırmaq. 

Avstriya, Danimarka, İspaniyada, Fransada alternativ əkinçilik qanun 

vericiliklə idarə olunur. Rusiyada alternativ əkinçiliyə diqqət getdikcə artır. 

Alternativ  əkinçiliyin  əsas  təbliğatçısı  İFOAM-nı  dəstəklədiyi  Rusiya  fer-

merlərinin  ALTAQRO  assosyasiyasıdır.  Omsk  vilayətinin  Mromtsev  rayo-

nunda  16  təsərrüfat  pestisidlərin  tətbiqini  rədd  etdilər.  Orta  məhsuldarlıq 

onlarda  vilayət  üzrə  orta  məhsuldarlıqdan  yüksək  idi  herbisidsiz  1t  dənin 

maya  dəyəri  1,2-1,5  dəfə  az  oldu.  "Omsk  bekonu"  təsərrüfatı  pestisidlərin 

tətbiqini  rədd  etdi.  Krasnodanda  bir  çox  təsərrüfatlar  düyü  və  qreçixa 

becərmə texnologiyasında pestisid istifadə etmir. Kuban k/t-da nail olublar. 

---

205 

 

K.A.Timiryazev adına MKTA-da Rusiyada alternativ əkinçilik üzrə çoxdan 

elmi  tədqiqatlar  aparılır  bütünlükdə  ekoloji  təmiz  təsərrüfatların  1-2%-dən 

çox deyil.