M ü n d ə r I c a t

 Modifikasiya  mərhələsi-  yarımsəhra  –  çöl  -  çəmənlik  -  meşə  - 

kolluq  yerində  otlaq  -  biçənək  -  torpaq  yollar  salınması  həmin  sahələrin 

modifikasiyasıdır - şəkildəyişməsi.  

2.

 

Transformasiya mərhələsi – modifikasiya olunmuş sahələr yerində 

tarla, bağ, üzümlük, magistral yol, kənd, şəhər və s. salınması təbii yaşama 

şəraitinin tamam transformasiyasıdır.  

Canlıların yaşama şəraitinə antropogen təsir onların təkamülünə yeni-

yeni istiqamətlər verir.  

Ətraf  mühitdə  ekoloji  faktorların  rolu  haqqında  bir  neçə  mühüm 

konsepsiyanı bilmək vacibdir. 

1.

 

J.Libix  qanunu  (―minimal  tələb‖).  1840-cı  ildə  alman  alim-aqro-

nomu  evtrofikasiya  prosesi,  ekoloji  partlayış,  seliteb  sahələrin  bioloji  çirk-

lənməsini  təhlil  edərək,  qorxulu  ekoloji  partlayışların  profilaktikası  üçün 

---

22 

 

onun  əmələ  gəlməsində  əsas  rol oynayan  ekoloji  faktorları bilməyin  vacib-

liyini müəyyənləşdirdi.  

2.   B.Şelford qanunu (dözümlülük qanunu) 1913-cü ildə İsveçrə alimi 

orqanizmin ətraf mühitdən ekoloji tələbatını iki qrupa ayırdı: minimal eko-

loji  və  maksimal  ekoloji  tələbat.  Bu  iki  şərait  arasındakı  şərait  orqanizmin 

dözümlülük həddi adlanır:  F

min

 < F

opt 

 < F

max

.   

Canlıların  ekoloji  dözümlülük  həddi  ilə  əlaqədar  bir  neçə  ekoloji 

qanunauyğunluqlar müəyyən edilmişdir.  

1.

 

Canlıların döğzümlülük həddi bir faktora qarşı geniş, başqa faktora 

qarşı məhdud ola bilər.  

2.

 

Arealı geniş olan növlər bir neçə faktora qarşı dözümlü olur.  

3.

 

Ətraf mühitdən canlıya təsir edən  hər  hansı  ekoloji  faktor  optimal  

olmayanda onun digər ekoloji faktorlara da dözümlülük həddi məhdudlaşır.  

4.

 

  Laboratoriya şəraitində  əsas olan faktor, təbiətdə başqa faktorların 

təsiri altına düşüb, ikinci dərəcəli ola bilər. Deməli, təbiətdə faktorların təsiri 

bir - birindən asılıdır.  

5.

 

  Orqanizmin  dözümlülük  həddi  onun  inkişaf  mərhələsindən  və 

yaşından  asılı  olaraq  dəyişə  bilər.  Subay  fərdlərin  dözümlülük  həddi  nəsil 

verənlərə nisbətən geniş olur.  

Konkret növ canlıların dözümlülük həddini bildirmək üçün steno(dar) 

və evrı (geniş) sözlərindən istofadə olunur.  

 

           Orqanizmlərin ekoloji dözümlülük həddini bildirən anlayışlar:  

 

Ekoloji faktorlar    Dözüm. həddi məhdud olan   Dözüm. həddi geniş olan  

 

1. Temperatur                  Stenoterm                                       Evriterm    

2. Duzluluq                      Stenoqal                                         Evriqal   

3. Yemlənmə                   Stenofaq, monofaq                         Evrifaq, polifaq   

4.  Oksigen                      Stenoksibiont                                  Evriksibiont 

5.  Təzyiq                         Stenobat                                         Evribat   

6.  Biotopa görə               Stenotop                                         Evritop    

7. Yaşama şəraiti             Stenoykiya                                     Evrioykiya   

8.  Faktorlar cəmi            Stenobiont                                      Evribiont .   

 

Ekoloji faktorlar arasnda həmçinin limitldirici faktorlar da ayrılır. Bu 

faktorlar  müəyyən  növ  üçün  ekstremal  hesab  olunan  şəraitdə  yaşamaq 

imkanını məhdudlaşdırır. Limitləşdirici faktorlar haqqında fikri ilk dəfə XIX 

əsrin ortalarında alman alimi aqrokimyaçı Y.Libix irəli sürmüşdür. Təlabatla 

müqayisədə özünün azlığı və hədsiz çoxluğu ilə orqanizmin inkişafını mə-

---

23 

 

hdudlaşdıran  faktorlar  limitləşdirici  faktorlar  adlanır.  Deməli,  orqanizmlər 

ekoloji  minimum  və  ekoloji  maksimumla  xarakterzə  olunur.  Bu  iki  ölçü 

arasındakı  diapozonu  tolerantlıq  hüdudu  adlandırmaq  qəbul  edilmişdir 

(V.Şelford, 1913). Y.Odum (1975) tolerantliq qanununu tamamlayan aşağı-

dakı məqamları göstərir.  

1)

 

Orqanizm bir faktora görə geniş, digərinə isə dar diapozonda tole-

rantlığa malikdir.  

2)

 

 Bütün  faktorlara  qarşı  geniş  diapozolu  orqanizmlər  adətən  geniş 

yayılmışdır.  

3)

 

 Hər  hansı  növ  üçün  ekoloji  faktorun  biri  üzrə  şərait  optimal  de-

yilsə,  digər  ekoloji  faktora  qarşı  da  tolerantlıq  diapozonu  darala  bilər.  Mə-

sələn,  azotun  limitləşdirilmiş  miqdarı  zamanı  taxıl  bitkisinin  quraqlığa  da-

vamlılığı aşağı düşür. Azotun miqdarı az olduqda solmanın qarşısının  alın- 

masına çox, azotun miqdarı çox olduqda isə nisbətən az su sərf olunur.  

4)

 

 Çoxalma  dövrü  adətən  kritik  olur:  bu  dövrdə  bir  sıra  mühit  fak-

torları  çox  vaxt  limitləşdirilmiş  olur.  Tolerant  orqanizmlər  ətraf  mühitin 

əlverişsiz dəyişkənliyinə olduqca dözümlü növlər hesab olunur