M ü n d ə r I c a t

800-1000nm  - infraqırmizi (İQ)  

Günəş  radiasiyası  bütün  canlı  orqanizmlərin  həyat  fəliyyətini  yerinə 

yetirməsi  üçün  lazım  olan  enerjinin  əsas  mənbəyidir  və  yerin  enerji  balan-

sının  29,9%-ni  təşkil  edir.  Yer  səthinə  düşən  enerjini  100%  qəbul  etsək, 

onda onun 19%-i atmosferdən keçərkən udulur, 34%-i geriyə kocmik fəzaya 

qayıdır, 47%-i isə düz və səpilən radiasiya şəklində Yer səthinə daxil olur.  

Təbiətdə  abiotik  faktorlardan  ən  çox  sabit  olanı  işıqdır.  Ona  görə  də 

canlılarda  dövri  hadisələrin  xronologiyasını  işıq  requlə  edir.  Məsələn, 

payızın  əvvəlində quşların  köçməsini işıq faktoru bildirir.  İşığın  dəyişməsi 

(günün uzunluğu) hər il eyni vaxtda baş verir. Temperatur, təzyiq və digər 

faktorların dəyişməsi bir il tez, o biri il gec ola bilər.   

---

25 

 

Təbiətdə  canlıların  yayılması,  həyat  tərzi  və  bir  sıra  morfoloji  pro-

seslər  işıqla  bağlıdır.  İşıqsız  fotosintez  mümükün  deyil.  Deməli,  işıq  bütün 

canlıların  enerji  mənbəyidir.  İşığın  intensivlyindən  asılı  olaraq,  bitkilərdə 

fotosintezin  aktivliyi  dəyişir.  Heyvanların  vaxtı  bilməsində  (bioloji  saat), 

yerin cəhətlərini müəyyən etməsində, bir-birini və qidasını tapmasında, təbii 

düşmənini  vaxtında  görməsində  işıq  böyük  rol  oynayır.  Kosmosun  qısa 

infraqırmızı və ultrabənövşəyi şüaları orqanizmlərə öldürücü təsir edir, lakin 

həmin şüaları ozon təbəqəsi (yerdən 20-25km yuxarıda) tutub saxlayır.  

Bitkilər işığa münasibətinə  görə: a) heliofitlər  – işıq sevənlər – daim 

işıqda olan savanna və səhra bitkiləri daxildir, meşə zonasında bu bitkilərə 

az  təsadüf  olunur  –  onlara  bağayarpağı,  su  zanbağı,  kəklikotu,  günəbaxan, 

pambıq,  qarğıdalı,  kalış,  şam  ağacı,  safora,  akasiya,  palıd,  saqqızağacı, 

dağdağan, badam, məryəmnoxudu və s. daxildir. Tənəffüsün və fotosintezin 

intensivliyinin  yüksək  olması  işıqsevən  bitkilərin  xarakterik  fizioloji  xüsu-

siyyətləridir.;  b)  stisiofitlər  –kölgəsevənlərə  meşələrin  alt  yarusunun,  ma-

ğara və dərin suların bitkiləri aiddir, bu bitkilər düz günəş şüalarının güclü 

işıqlanmasına  pis  tab  gətirir.  Şimal  enliyarpaqlı  və  tünd  iynəyarpaqlı  me-

şələrin sıx çətiri cəmi 1- 2% FAR keçirə bilir. Bu meşələrin stisiofitləri yaşıl 

mamırlar,  adidovşan  kələmi,  armudgülü,  plaunlar  və  s.-  dir.  Stisiofitlər 

heliofitlərə  nisbətən  az  quru  maddə  saxlayır,  hüceyrə  şirəsinin  qatılığı  da 

aşağıdır,  bunlarda  xlorofil  də  az  olur.  Kölgəsevən  ağaclara  küknar,  ürək-

yarpaq cökə, fıstıq, qaracöhrə və s. aiddir.; c) fakültətıv heliofitlər –kölgəyə 

dözənlər  -  işıqda  və  kölgədə  yaşayanlar.  Bu  bitkilər  işıqlanma  şəraitinin 

dəyişməsilə özünü dəyişdirə bilir. Onlara bəzi çəmən bitkiləri, meşəaltı otlar 

və  kollar,  meşə  talalarında,  kənarlarında,  qırıntı  sahələrində  bitən  bitkiləri 

aid etmək olar.   

Bitkilərin  çox  məhsuldar  vaxtı  günün  uzun  və  işığın  güclü  olduğu 

dövrə düşür.   

Heyvanlar  işığa  münasibətinə  görə:  a)  gündüz  heyvanları;  b)  gecə 

heyvanları; c) ala-qaranlıq heyvanlarına bölünürlər.  

Bu qrupların hər birinin davranışı, həyat tərzi və morfoloji əlamətləri 

səciyyəvidir. Heyvanların çoxu günün maksimal uzun olduğu yaz-yay ayla-

rında nəsil verir. Şimal rayonlarında gün uzun olduğu üçün heyvanlarn məh-

suldarlığı  nisbətən  çox  olur.  Heyvanların  özündən  işıq  verməsi-biolyümi-