M ü n d ə r I c a t

lər (dəyişkən) və homoyetermlər

 

(sabit).  

Dəyişkən  bədən  temperaturlu  orqanizmlər  xarici  enerji  mənbəsinə 

əsaslanırlar  –  balıqlar,  onurğasızlar,  suda-quruda  yaşayanlar,  sürünənlər. 

Bunların  bədən temperaturu  ətraf mühitin temperaturundan  asılıdır.   Lakin 

sabit  temperaturlular  (quşlar  və  məməlilər)  daxili  enerji  mənbəyinə  əsas-

lanırlar. Sabit temperaturlu heyvanların bəzi qrupları (qaranquşlar, uzunqa-

nadlar,  kolibrilər,  yarasalar  və  s.)  qarışıq  temperaturlu  –  heteroterm  orqa-

nizmlər  olub,  bədən  temperaturunu  sabit  saxlayır,  lakin  onu  şəraitin  tələ-

batından  asılı  olaraq  müvəqqəti,  yəni  bir  neçə  günlük  aşağı  sala  bilirlər. 

Dəyişən  temperaturlu  olmağın  üstünlüyü  büdür  ki,  belə  orqanizmlər  ətraf 

mühitin əlverişsiz vaxtını öz bədənində maddələr mübadiləsini zəiflətməklə 

yola  verir,  onların  arasında  qida  və  su  rəqabəti  azalır,  əlverişli  vaxtda  isə 

sürətlə böyüyüb inkişaf edirlər. Bədən temperaturunun sabit olması orqaniz-

min  ətraf  mühitdən  asılı  olmasını  azaldır.  Belə  heyvanların  miqrasiyasına 

səbəb soyuğun birbaşa təsiri deyil, əsas qida obyektlərinin yoxa  çıxmasıdır.  

Hər bir canlının qidalanması dayananda  onun daxili enerjisi gec-tez tükənir.    

Bitkilərin  həyatında  da  temperatur  mühüm  rol  oynayır.  Temperatur 

10

0

C  yüksəldikdə  fotosintez  prosesinin  intensivliyi  iki  dəfə  artır.,  bu  +30-

35

0

C-  yə   qədər davam  edir, lakin temperaturun sonrakı  artımı fotosintezin 

intensivliyini azaldır, +50

0 

C-də bu proses dayanır.  

Yüksək temperatura adaptasiya etmək qabiliyyətinə görə orqanizmləri 

aşağıdakı qruplara bölmək olar:  

1.

 

İstiyə  davamsız  növlər  -  +30-40

0

C  -də  zədələnirlər:  eukariotik 

yosunlar, su çiçəkli bitkiləri, yerüstü müzafitlər.  

2.

 

İstiyə dözümlü eukariotlar – güclü insolyasiya  olan quru yerlərin 

(bozqır, səhra, savanna, quru subtropika və s.) bitkiləri. +50-60

0

C -yə  yarım 

saat dözə bilirlər.  

3.İstiyə  dözümlü  olan  prokariotlar  –  termofil  bakteriyalar  və  göy-yaşıl 

yosunların bəzi növləri  bura aiddir, onlar isti su mənbələrində  +85 –90

0

C- 

yə dözürlər.   

---

27 

 

Bitkilər  aşağı  temperatura  morfoloji  cəhətdən  uyğunlaşaraq  həyati 

formalar yaradırlar. Məsələn, epifitlər –  ayrı bitkinin üzərində bitərək kökü 

olmur;  fanerofitlər  -  tumurcuqları  qarın  səthində  qalır  və  pulcuqlu  örtüklə 

mühafizə  olunurlar;  kriptofitlər  –çoxillik  ot  bitkiləri  olub,  bərpa  tumur-

cuqları kökümsovlarda, kök yumrularında, soğanaqlarda  yerləşir və  torpa-

ğın altında olur (geofitlər);  terofitlər – birillik bitkilər, əlverişsiz mövsümün 

başlanğıcında məhv olur, onların yalnız toxum və sporları qalır.  

Heyvanların  həyatında  fizioloji  adaptasiya    daha  böyük  rol  oynayır. 

Onlardan ən sadəsi akklimatizasiya – iqlimə uyğunlaşmadır.  İqlimə uyğun-

laşmanı mədəni bitkilər və heyvanlar arasında aparanda süni iqlimə uyğun-

laşma,  yabanı  bitki  və  vəhşi  heyvanlar  arasında  apardıqda  təbii  iqlimə  uy-

ğunlaşma  hesab  olunur.  Soyuqdan  qorunmaq  üçün  daha  radikal  mühafizə 

formaları  mövcuddur:  qışlama  –  bədən  temperaturunu  sıfıra  çatdırmaqla, 

metabolizmi və bununla da qida maddələrindən istifadəni dayandırır.  

Heyvanlar bədən temperaturunu 3 mexanizmlə nizamlayırlar: 

1.

 

Kimyəvi  mexanizm  -  bədəndə  enerji  istehsalı  fəaliyyətini  dəyiş-

məklə. 

2.

 

Fiziki mexanizm - anatomik və morfoloji uyğunlaşmalar qazan- 

maqla:  piy  ehtiyyatı,  dəri  törəmələri,  qan-damar  sisteminin  təkminləşməsi, 

tər ifrazatı. 

3.

 

Ekoloji-etoloji  mexanizm,  yəni  həyat  tərzini  və  davranışını  də-

yişməklə bədən temperaturunun nizamlanması. Bu mexanizmə heyvanların 

miqrasiyası,  qış  yuxusuna  getməsi,  əlverişlı  sığınacaq  yeri  seçməsi  və  s. 

davranışları daxildır.  

Torpağın  və  havanın  temperaturunun  sutkalıq  dəyişməsi  də  hey-

vanların gün ərzində fəallığına təsir edir.