M ü n d ə r I c a t

 

2.11.  AqrolandĢaftların optimallaĢdırılması 

 

2.11.1

. 

Ümumi anlayışlar 

Ekoloji təhlükəsizlik həyat səviyyəsini müəyyən edən bütün faktorlar-

ın uçotunu tələb edir. Deməli, həm də insanların uzunömürlülüyünü. Onun 

təmin  olunmasında  kompleks  vasitələr  mühüm  rol  oynayır.  Cəmiyyət  ətraf 

mühitin keyfiyyətini idarə etmək üçün onları süçir. Bu zaman nəzərə almaq 

lazımdır  ki,  ekoloji  təhlükəsizlik  sistemi  ilk  növbədə  insan  sağlamlığının, 

eləcə də insanı əhatə edən ətraf mühitin mühafizəsinə xidmət edir.  Bu prob-

lemin  həllində  bütün  biosferin  və  insan  cəmiyyətinin  davamlı  inkişafı  əsas 

rol oynayır. Davamsız inkişafda əlverişsiz deqradasiya prosesləri formalaşır. 

Buna görə də şübhə yoxdur ki, təbii komplekslərin davamlı inkişafının idarə 

---

265 

 

olunma metodlarının hazırlanması, etibarlı həyat təminatlı sistemlərin yara-

dılmasında əvəzolunmaz şərtdir.  

Ekosistemin müəyyən olunmuş təyinatına görə, o canlı orqanizmlərin 

–onların yaşadığı mühitdə cəmidir, müəyyən məkan tutur və özünü tənzim-

ləmə qabiliyyəti var. Ekosistemin abiotik komponentləri torpaq, bitki qırın-

tıları, mikroorqanizmlərin qqalıqlarıdır. Biotik hissəsi ekosistemin ilkin pro-

dutsetlətdən-avtotrof  və  konsumentlərdən  –  heterotroflardan,  bir  də  sapro-

troflardan,  hansı  ki,  bitki  və  heyvan  qalıqlarını  ilkin  qeyri-üzvi  maddələrə 

qədər parçalayır, eyni zamanda ikinci produtsentlər rolunu oynayır.  Məlum 

olduğu  kimi,  bütün  ekosistemlər  enerji  axını,  trofik  zəncir,  zaman-məkan 

müxtəlifliyinin strukturu ilə; suyun və elementlərin biogeokimyəvi dövranı 

ilə,;  inkişaf  və  təkamül  ilə;  idarə  olunma  ilə  xarakterizə  olunurlar  (Odum, 

1975).  Ekosistemlərə  təsir  edən  prioritet  antropogen  faktorlar  əkinçilik, 

heyvandarlıq.  Meliorasiya,  torpaqların  mənimsənilməsi,  meşələrin  qırılma-

sıdır. Bununla yanaşı, ekosistemlərin vəziyyəti dolayısı ilə dağ-mədən, emal 

sənayesindən,  enerji  istehsalından,  nəqliyyatdan,  tikintidən  və  s.  Asılıdır. 

Ekosistemdə  antropogen  faktor  onun  elementlərinə,  qida  zəncirinə,  mad-

dələr dövranına və enerji  axınına istehsal fəaliyyətində birbaşa təsiretməklə 

reallaşır.  Eləcə  də  təbiətdə  baş  verən  dəyişikliklərlə,  əsasən  atmosferdə 

(temperaturun qalxması, ozon ekranının dağılması, CO

2

, CH

4

, NO

2

, SO

2,

ClF 

karbonların,turş  yağışların  yağması)  baş  verənlər.  Antropogen  təsirlərdən 

ekosistemin pozulması nəticəsində torpağın rejimi və xassələr, havanın key-

fiyyəti,  su  ehtiyatları  və  onların  keyfiyyəti,  bitki-heyvan  növlərinin  sayı, 

müxtəlifliyi, yayılma ərazisi, biotun genotipi və onun fizioloji-metabolik ak-

tivliyi  dəyişir.  Bu  zaman  ekosistemlər  təsərrüfat  fəliyyətinin  konkret  tipinə 

məxsus  olan  spesifik  xarakteristikalar  qazanır.  Belə  ki,  aqrar  tipli  antropo-

gen faktorlar ekosistemi aqroekosistemə transformasiya edir.  

Aqroekosistemin  funksiyalaşması  daimi  antropogen  təsirlərin  onun 

elementlərinə təsirinin intensivliyindən və müddətindən asılıdır.  Buna görə 

də  aqroekosistemlərdə  geri  dönməyən  proseslərin  baş  verməməsi  üçün  bu 

təsirlərin nəticəsini əvvəlcədən bilmək lazımdır, eləcə də təbii və antropogen 

təzyiqlərə  qarşı  komponentlərin  dözümlülük  səviyyəsini  və  adaptasiya  me-

xanizmini nəzərə almaq lazımdır. İnsanın istehsal və kənd təsərrüfatı fəaliy-

yəti tam təbii formalaşmalar sərhəddində-landşaftlarda həyata keçirilir.  Bu 

qarşılıqlı təsir edən təbii və ya təbii antropogen komponentlərdən ibarət olan 

ərazi  sistemidir,  təbiəti  mühafizənin  ən  ümumi  bütöv  obyektidir.  Bu  nöq-

teyi-nəzərdən  ona  ehtiyattutumlu  və  ehtiyatyaradan  sistem  kimi  baxılır; 

insanın  yaşayış  və  fəaliyyət  mühitidir;  genofondun  saxlanma  yeridir,  təbii 

laboratoriya  və  estetik  mənbədir.  Bu  mənşəyinə  və  inkişaf  tarixinə  ğörə 

eynicinsli ərazidir. Müxtəlif parametrlərinə görə təbii və antropogen, mədəni 

---

266 

 

və yabanı, çöl və dağlıq, meşə və bataqlıq və diğər landşaftlar, o cümlədən 

aqrolandşaftlara ayrılırlar.  

Aqrolandşaftlar –antropogen landşaftlardır. Onların biotik hissısi, can-

lı orqanizmlər cəmiyyəti insan tərəfindən süni yaradılır (antropobiosenozlar) 

və təbii fito- və zoosenozları böyük ərazilərdə əvəz edir. Daha dar mənada, 

aqrolandşaft  dedikdə,  təbii  bitki  örtüyünün  çox  hissəsinin  kənd  təsərrüfat 

bitkilərinin  səpini  və  basdırılması  ilə  əvəz  olunduğu  landşaftlar  başa  düşü-

lür. Aqrolandşaftlar kənd yerlərinin peyzajı (mənzərəsidir.)  

Təbii  landşaftlardan  fərqli  olaraq  təbii-antropogen  landşaftlar  özündə 

üç sistemaltlığını birləşdirir: təbii, sosial və istehsal, hansı ki, bir-biri ilə düz 

və əks istiqamətdə maddə, enerji və informasiya əlaqələrində olur.  Mədəni 

landşaftların  yaradılmasına  bu  qarşılıqlı  əlaqələrin    harmoniyası  ilə  çatmaq 

olar. ―Kənd təsərrüfaı landşaftı‖ və ―aqrolanşaft‖ anlayışlarını fərqləndirmək 

lazımdır. Birinci adətən ümumitəsərrüfat və sosial aspektdə, ikinci -əkincilik 

pozisiyasından baxılır.  

Əkinçiliyin  adaptiv-landşaft  sistemini  formalaşdırmaq  məqsədilə 

aqrolandşaft anlayışından istifadə olunur. 

Aqrolandşaft- geosistemdir. O, aparıcı aqroekoloji faktorların cəminə 

görə fərqlənir, funksiyalaşması maddə və enerji miqrasiyasının vahid zənciri 

çərçivəsində  baş  verir.  Torpaqların  aqroekoloji  tipologiyası  nöqteyi-nəzə-

rindən aqrolandşaft torpaqların aqroekoloji qrupuna uyğun gəlir.  

Aqrolandşaftlardan  başqa  insanın  fəliyyətilə  idarə  olunan  təbii  sis-

temlər -  texnogen  landşaftlar da mövcuddur. İnsanın fəaliyyət tipinə görə 

antropogen  landşaftları  aşağıdakı  qruplara  bölmək  olar:  dəmyə  əkinçiliyi 

landşaftları, suvarma əkinçiliyi landşaftları, otlaq landşaftları və s.  Landşaft 

və  ekosistemlərin  antropogen  trasformasiyasının  əsas  xüsusiyyətləri  aşagı-

dakılardan ibarətdir.