M ü n d ə r I c a t

Bütövlük-ekosistemin  daxili  birliyidir,  onları  təşkil  edən  kompo-

nentlər arasındakı sıx əlaqələrlə şərtlənir.  

Davamlılıq-müəyyən kritik qiymətləri keçməyən hədd daxilində siste-

min  özünüsaxlama  və  özünütənzimləmə  xüsusiyyəti.  Söhbət  ekosistemin 

xarici  təsirlər  zamanı  öz  strukturunu  və  əsas  funksiyalarını  qoruyub  saxla-

masından  gedir.  Burada  əsas  rolu  biota  oynayır,  hansı  ki,  abiotik  mühiti 

transformasiya edərək, xarici təsirləri yumşaldır.  

Rezistent  və  möhkəm  davamlılığı  fərqləndirirlər.  Birinci  halda  siste-

min öz struktur və funksiyasını saxlaması üçün pozuntulara müqavimət gös- 

 

ġəkil 2.32. Biosferdə maddə və enerji dövranını və onların qarşılıqlı təsirinin 

sxemi. M

1

– bitkilər-produsentlər;  M

2

- mikroorqanizmlər produsentlər; K

3

- 

konsumentlər; S

4

- saprofitlər 

---

268 

 

tərməsi  xassəsi,  ikinci  halda  sistemin  struktur  və  funksiyaları  pozulduqdan 

sonra    öz  vəziyyətini  bərpa  etmə  xassəsi  başa  düşülür.  Biosferdə  enerji  və 

maddələrin  dövriyyəsi  ardıcıllığı  və  onların  qarşılıqlı  təsir  sxemi  (şəkil  

2.32). 

Dəyişkənlik  -  ekosistemin  öz  -  özünə  inkişaf  faktorları  və  ya  xarici 

gücün  təsiri  altında  bir  vəziyyətdən  digərinə  keçməsi  xassəsidir.  Sistemin 

transformasiyasının  dərinliyinə  görə  funksiyalaşma,  dinamika  və  inkişafın 

gedişində  dəyişiklikləri  fərqləndirirlər.  Funksiyalaşma  –  sistemi  müəyyən 

vəziyyətdə saxlayan maddə və enerji ötürülməsi və çevrilməsi proseslərinin 

cəmidir.  Burada  kiçik  kəmiyyət  dəyişmələri  baş  verir,  hansı  ki,  ritmik 

sutkalıq  və  fəsli  xarakter  daşıyır.  Dinamika-dönən  dəyişkənliklərdir,  hansı 

ki, sistemin strukuru daxilində baş verir. Məsələn, onlara aid edirlər ―bərpa-

edici növbələşmələr‖ adlanan çoxillik dövri tərəddüdləri. Dinamika proses-

lərində  daha  dərin  dəyişikliklər  gedir,  nəinki  funksiyalaşma  proseslərində. 

Lakin  onlar  strukturun  keyfiyyətcə  yenidən  qurulmasına  aparmır,  yalnız 

tədricən  onu  hazırlayır.  İnkişaf  (təkamül)  –  bu  strukturun  əsaslı  yenidən-

qurulması ilə sisemin geri dönməyən dəyişməsi və həm xarici, həm də daxili 

senotik  təsirlərlə  bağlı  olan  yeni  landşaftların  formalaşmasıdır.  Belə  eko-

sistemlər davamlılığını itirirlər.  

Elastiklik - xarici faktorların təsiri alında  sistemin müəyyən həd daxi-

lində öz vəziyyətini dəyişməsi və onların təsiri kəsildikdən sonra öz əvvəlki 

vəziyyətinə qayıtması xassəsidir.