M ü n d ə r I c a t

 

Cədvəl 3.39 

Aqroekosistemlərin radionuklidlərin miqrasiya  

mütəhərrikliyinə görə təsnifatı 

 

Torpaq

dan 

istifadə

nin 

növü 

 

Bitki 

Torpağın 

qranulom

etrik 

tərkibi 

                                   Keçid əmsalı  

       Stronsium -90 

    Sezium -137 

Orta 

Mini 

Mal 

Maksi 

Mal 

Orta 

Mini 

mal 

Maksi 

Mal 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

 

 

 

 

 

Çəmənl

ik 

və 

otlaqlar 

Mədəni 

otlaqların 

bitkiliyi 

 

Qumsal 

5,4 

0,8 

7,6 

3,3 

0,5 

3,7 

Gillicli 

1,9 

1,1 

3,4 

0,6 

0,4 

0,9 

Gilli 

0,2 

0,05 

0,27 

0,2 

0,03 

0,3 

Üzvi  

- 

- 

- 

6,6 

2 

10,8 

 

Çoxillik 

taxıl 

otları  

 

Qumsal 

2,5 

2,3 

2,7 

2,3 

1,8 

2,6 

Gillicəli 

1,6 

0,9 

2,7 

0,8 

0,3 

1,8 

Gilli 

0,6 

0,3 

1,1 

0,2 

0,1 

0,4 

Üzvi 

3,78 

1,07 

10 

3,2 

1,8 

3,8 

 

 Çoxillik 

paxlalı 

otlar  

Qumsal 

4,3 

2,8 

5,5 

3,5 

1,6 

5 

Gillicəli 

2,6 

1,3 

4,1 

0,8 

0,3 

1,3 

Gilli  

0,6 

0,4 

0,8 

0,4 

0,2 

0,6 

---

365 

 

davam 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Üzvi 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

 

 

 

 

 

 

Əkinlər     

 

 

Dənlilər  

 

Qumsal 

0,9 

0,7 

1,1 

0,3 

0,2 

0,4 

Gillicəli 

0,3 

0,07 

0,6 

0,12 

0,06 

0,22 

Gilli 

0,13 

0,07 

0,33 

0,06 

0,023 

0,14 

Üzvi 

1,7 

0,5 

4,1 

0,61 

0,17 

1,2 

Kartof 

və 

kökümey 

vəlilər  

Qumsal 

0,6 

0,33 

0,76 

0,24 

0,18 

0,29 

Gillicəli 

0,24 

0,06 

0,49 

0,1 

0,03 

0,24 

Gilli 

0,055 

0,05 

0,07 

0,014 

0,008 

0,03 

Üzvi 

1,2 

0,5 

3,4 

0,45 

0,03 

3,4 

 

Silos 

üçün 

y.b. 

 

Qumsal 

2,7 

1,4 

4,3 

2,4 

0,4 

4,4 

Gillicəli 

0,94 

0,33 

2,1 

0,35 

0,33 

0,36 

Gilli 

0,44 

0,26 

0,45 

0,19 

0,1 

0,3 

Üzvi  

- 

- 

- 

3,2 

2,2 

4,6 

 

Cədvəl 3.40 

Çəmənliklərin radioekoloji təsnifatı 

 

 

Çəmənliyin 

tipi  

 

 

Torpaq qrupu  

 

Torpağı 

qranulometr

ik tərkibi 

  

 

Keçmə əmsalı 

Torpağın kök 

qidalanan qatın 

dayarımtəmizlənmənin 

ekoloji dövrü, illər  

90

Sr 

137

Cs 

90

Sr 

137

Cs 

Dəmyə 

 

 

Mineral  

Qumsal  

5 -25 

1 – 15 

20 – 70 

50  - 90 

Gillicəli 

2 –15 

0,2 –10 

30 – 90 

90 – 110 

Gilli 

0,3-3 

0,05-0,3 

50 –100 

110 – 150 

Suvarılan 

 

Mineral  

 

Qumsal 

5 -25 

1 – 15 

25 – 50 

40 – 90 

Gillicəli 

2 -15 

0,5 – 10 

25 – 70 

90 – 110 

Gilli 

--- 

0,3 – 1 

----- 

100 – 140 

Üzvi  

Torflu 

3 - 30 

5 – 20 

20 – 40 

20 – 70 

 

Çökəklik 

Mineral  

Qumsal  

5 – 35 

3-20 

25-50 

40 – 90 

Gillicəli 

--- 

2-15 

---- 

50 – 70 

Üzvi  

---- 

10 -45 

3-30 

20-50 

33 – 80 

 

Bataqlıq  

Bataqlıq: 

Alt 

 

 

---- 

 

 

5 – 50 

 

3-30 

 

16-30 

 

18 – 40 

Aralıq 

20 -140 

15-50 

15-18 

15 – 25 

Üst  

20-150 

30-150 

13-18 

13 – 18 

 

Misal.  Otlağın  gillicəli  torpağının 

137

Cs  və

  90

Sr  –lə  çirklənmənin  nə-

zarət səviyyəsini təyin  etmək tələb olunur. Bu zaman radionuklidlərin südə 

keçməsi nəzərə alınmalıdır.  

Ilkin məlumatlar. Dəmyə çəmənliyinin gillicəli mineral torpaqları  

 üçün: КÖ = 15 (Вк/кq/ kBk/m

2

) – 

90

Sr; КÖ = 10 (göründüyü kimi ekoloji 

---

366 

 

 təhlükəsiz zonaya uyğun gəlir. 

Вк/кq/ kBk/m

2

) - 

137

Cs (cədvəl 1.47). Süddə radionuklidlərin miq-da-

rının sanitar-gigiyenik normativi: D

Sr

 = 25 Bk/kq; D

Sr  

= 100 Bk/kq (cədvəl 

3.40). 

Həlli.  (1.29)  formuluna  əsasən  ε  sıxlığının  nəzarət  səviyyəsini  təyin 

edirik: 25/15 = 1,7 kBk/m

2

 və seziumla: 100/10 = 10 kBk/m

2

, cədvəl 3.40-

dən  göründüyü kimi ekoloji təhlükəsiz zonaya uyğun gəlir.  

Heyvandarlıq  məhsullarında  radionuklidlərin  miqdarını  heyvanların 

sutkalıq  rasionuna  əsasən  hesablayırlar.  Heyvanların  rasionunda  radionuk-

lidlərin  miqdarı  onların  rasiondan  məhsula  keçmə  əmsalları  əsasında  təyin 

olunur.  

Kənd təsərrüfütı heyvanları üçün daha aktual qiymətləndirmə, yemdən 

radionuklidlərin  xroniki  (uzunmüddətli)  daxil  olması  şəraitində,  daxili  şüa-

lanma dozasıdır. Hesablama aşağıdakı formula ilə aparılır:   

 

                                  P

β

=51,2

.

ε

c

.

(μ/m),                                     (3.30)  

burada,  P

β

  -  orqanlarda  udulma  dozasının  gücü,  hansı  ki,  radio-

nuklidlər toplanır (rad/sutka);  ε

c

  - β – hissəciklərin orta enerjisi, MeB/rasp.; 

μ – orqan və ya toxumada radionuklidin aktivliyi, mkKu; m – orqan və ya 

toxumanın kütləsi, qr.    

Misal. Yemlə xroniki daxil olan 

137

Cs –un buzovun qara ciyərlərində 

daxili şüalanmanın sutkalıq dozasını hesablamaq tələb olunur.  

Ilkin  məlumatlar.  Kütləsi  m  =  1800  qr.  olan    qara  ciyərdə    μ  =  0,18 

mkKu  sezium  olur  (yəni  1.10

-7

  Ku/kq  qara  ciyərdə);  sezium  -137-nin  β  – 

hissəciklərinn orta enerjisi  ε

c 

 = 0,195 MeB.  

Həlli.  (3.30)  formuluna  görə  udulan  dozanın  gücü  hesablanır:  P 

β

  = 

51,2 . 0,195 x (0,18/1800) = 0,001 rad/sutk. 

Tərkibində  radionuklidin miqdarı  ən az olan məhsulun alınması  üçün 

aqrotexniki və aqrokimyəvi üsullar sistemini tətbiq etmək lazımdır:  bataqlıq 

ərazilərin qurudulması; torpağın xüsusi becərilməsi; turş torpaqların əhəng-

ləşdirilməsi; verilmiş regiona tövsiyyə olunan dozadan artıq fosfor gübrələ-

rinin  verilməsi;  üzvi  gübrələrin  40  t/ha  və  daha  artıq  verilməsi;  radionuk-

lidləri  ən  aşağı  səviyyədə  toplayan  bitki  sortları  və  növlərinin  götürülməsi. 

Kənd təsərrüfat məhsullarının emalı da radionuklidlərin miqdarının azalması 

ilə müşaiət olunur.  

 

3.9. Torpağın kipləşməsindən məhsul itkisinin hesablanması

  

Enerji  tutumlu  emalın  müasir  sistemi  texnikanın  tarladan  dəfələrlə 

keçməsini  tələb  edir,  bunlar  da  torpağın  həddən  artıq  kipləşməsi  və  erozi-

yaya  uğramasını  gücləndirir.  Maşın  və  traktorların  hərəkət  sistemləri 

---

367 

 

becərilən  tarlaya  20-60%    təsir  edir.  Bəzi  işçi  sahələr  3-9  dəfə  artıq  təsirə 

məruz  qalırlar.  Bəzi  hallarda  torpağın  təkərlərlə  kipləşdirilməsi  torpağın 

becərilmədəki müqavimətini 1,9 dəfə üstələyir, torpaqda qalan deformasiya 

isə 1 m-ə qədər dərinliyə  işləyir. Müəyyən olunmuşdur ki,  torpağın  ən çox 

kipləşməsi təkərli, ən az kipləşmə isə tırtıllı traktorların izindən yaranır.   

Yamaclarda  və  suayrıclarında  aparılan  müşahidələr  göstərmişdir  ki, 

nəmliyi  22-26%  və  kipliyi  0,89-1,02  q/sm

3

  olan  tarlada,  traktorun  hərəkət 

sisteminin  təsiri  altında  həm  yamacdan,  həm  də  suayrıclarından  traktorun 

bir dəfə keçməsindən 1,18-1,22 q/sm

3

, üç dəfə keçdikdə isə 1,29-1,33 q/sm

3

 

–a  qədər  kipləşmə  yaranır.  Həmçinin,  müəyyən  olundu  ki,  məsələn,  qələ-

viləşmiş  yuyulmamış  və  ortayuyulmuş  qaratorpaqlarda  payız-qış-yay  döv-

ründə mədəni kipləşdirmədən sonra yaranmış kipləşmə parçalanmır. Ümumi 

məsaməlilik kipləşməmiş  yuyulmamış qaratorpaqlarda   60-62% təşkil  edir. 

Traktorun bir dəfə keçməsində torpağın kipləşməsindən sonra ümumi məsa-

məlilik  54-55%  yuyulmamış,  52-53%-dək  ortayuyulmuş  qaratorpaqlarda 

azalır.  Traktorun  üç  dəfə  keçməsində  torpağın  məsaməliliyi  uyğun  olaraq, 

50-51 və 49-50%-dək azalır. Torpağın aqreqat vəziyyəti onun strukturunun 

kipliyinin artmasından asılı  olaraq pisləşir. Belə ki,  traktorun bir dəfə keç-

məsindən qaymalaşmış  hissəciklərin (10 mm -  dən böyük) miqdarı artır və 

yuyulmamış qələviləşmiş qaratorpaqlarda 0-10 sm torpaq qatında 25%, orta-

yuyulmuşda  –  31%-ə  çatır  (təbii  strukturu  uyğun  olaraq,  13,4-13,9%-dir). 

Traktorun üç dəfə keçməsindən sonra torpağın qaymalaşması 48,6%-ə qədər 

artmışdır.  

Kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  əksəriyyəti  həm  torpağın  çox  narın,  həm 

də izafi kipləşmiş vəziyyətinə mənfi reaksiya verir. Maksimal məhsuldarlığı 

isə optimal kiplikdə verir  (cədvəl 3.41).     

        

Cədvəl 3.41