M ü n d ə r I c a t

Cədvəl 4.1 

Darının emalında məhsul çıxımı 

 

 

Məhsullar 

Cilalama 

 

Məhsullar 

Cilalama 

Vallı 

dəzgah-

da 

Maşınlarda 

A1-ЗШН-3 

Vallı 

dəzgah

da 

Maşınla

rda A1-

ЗШН-3 

Yarma: əla növ 

5 

5 

Luzqa,  3-cü  kateqo 

riyadan  tullantılar,  

itkilər,. 

 

15 

 

15 

   I sort  

58 

56 

   2 sort 

2 

2 

Cəmi yarma  

65 

63 

1və2-ci 

kateqori 

yalı tullantılar    

7 

7 

Yem doğrayıcısı  

4 

5 

Yem unu  

8,5 

9,5 

vsuşka 

0,5 

0,5 

 

---

381 

 

Cədvəl 4.2 

QarabaĢaq emalında məhsul çıxımı 

 

                         Məhsullar  

   Yarma istehsalında çıxım  

    QTO-lu 

QTO-suz 

Yarma-nüvə: 1 sort  

        59 

         52   

2 sort 

        3 

         4 

Yarma-prodel 

       5 

         10 

Cəmi yarma  

      67 

          66 

Yem unu  

        3 

           6 

Luzqa, 3-cü kateqoriyalı tullantılar, mexaniki itkilər   

      21,5  

           20 

1 və 2-ci kateqoriyalı tullantılar  

      7 

           7 

Ysyşka  

      1,5 

           1 

Qeyd: QTO – hidrotermiki emal  

 

Yem dən məhsulunun tərkibibndə 2-85% -dək dən, o cümlədən 2-20% 

əsas dən (buğda, çovdar) olur. Yarma istehsalında bu məhsula I və tamamilə 

yem  kimi  istifadə  oluan  II  kateqoriyanın  tullantıları  (2-50%  dən  və  dən 

qarışığından ibarət, 50-85%  əsas dəndən ibarət) uyğun gəlir.  

Dən  tullantıları  –  dənin  təmizlənməsindən,  yarma  qarışıqları  və  2%-

dən  çox  dən  olmayan  əlavə  səpin  materialı,  küləş  hissələri  və  tozlarından  

yaranan tullantılar yem kimi istifadə olunur.   

Cədvəl  4.3 

Arpanın emalında məhsul çıxımı 

 

                                   Məhsullar  

Yarma  çıxımı 

Buğda 

Arpa 

 Buğda  yarması:     № 1-2        № 

28 

-- 

                                № 3-4 

10 

-- 

                                 № 5  

2 

-- 

 Сəmi yarmalar   

40 

-- 

Arpa yarması:           №  1       

-- 

15 

                                  № 2 

-- 

42 

                                  № 3 

-- 

5 

Cəmi yarmalar 

 

62 

Yem unları 

40 

19,3 

Luzqa 

10 

10 

Xırda arpa 

5 

5 

1və 2 - ci kateqoriyadan tullantılar 

2,3 

2,3 

3-cü kateqoriyanın tullantıları, mexaniki itkilər 

0,7 

0,7 

Ysuşka 

2 

0,7 

 

---

382 

 

Cədvəl  4.4 

Buğda emelında məhsul çıxımı, % 

   

 

       Məhsullar 

  Çıxım                Məhsullar  

Çıxım  

―Poltavskaya‖ yarması  

            Yem unu  

   30 

№ 1 və 2 

   8 

1 və 2-ci qrupdan olan tullantılar  

    5,3 

№ 3 və 4 

   43 

3-cü  kateqoriyadan  olan  tullantılar 

və mexaniki itkilər  

 

    0,7 

―Artek‖ yarması   

   12 

  Cəmi yarmalar 

   63 

    Usuşka 

    1 

 

Cədvəl  4.5 

Noxud emalında məhsul çıxımı, % 

 

Məhsullar 

Çıxım  

Məhsullar  

Çıxım  

Bütün noxud  

  35 

 3-cü 

kateqoriyadan  tullantılar  və 

mexaniki itkilər. 

   0,5 

Zədələnmiş noxud  

  38 

 1 və 2-ci kateqoriyadan tullantılar 

  1 

Cəmi yarmalar  

  73  

  Xırda noxudlar  

   5 

 Un  

  10,5 

    Usuşka  

   4 

Luzqa  

   6 

 

Cədvəl 4.6 

Qarğıdalı emalında məhsul çıxımı 

 

Məsullar 

                                                  Istehsal  

Xırdalanmamış 

və qabıqlı yarma 

Xırdalanmamış 

yarmalar,  qabıql 

ar və xlopya  

Xırdalanmamış 

yarmalar 

və   

xlopya   

Yarmadan 

xlopyalar 

Doğranmamış 

yarma: əla sort 

10 

10 

10 

- 

Birinci sort 

19,5 

19 

20,5 

- 

Qabıqlı yarma: 

əla sort  

 

5,5 

 

- 

 

- 

 

- 

Birinci sort 

10 

10 

- 

- 

Lopa  

- 

5 

14,5 

95,5 

Cəmi 

45 

44 

45 

95,5 

Yem 

doğraması 

4,5 

4 

4,5 

2,5 

Un  

11,5 

11,5 

11,5 

1,5 

Luzqa, 

3-cü 

dərəcəli 

tullantı 

27,7 

26,7 

27,7 

0,1 

1və2 

kateqoriyalı 

tullantılar 

7,8 

8,3 

7,8 

- 

Quruyub 

azalma 

3,5 

5,5 

3,5 

0,4 

---

383 

 

Cədvəl 4.7 

Düyü emalından məhsul çıxımı, % 

Məhsullar 

Cilalanmış düyünün 

istehsalında çıxım 

Pardaxlnmış düyü 

istehsalında çıxım 

Yarma: əla sort 

5 

10 

Birinci sort 

45 

43 

Ikinci sort 

5 

1,5 

Doğranmış  

10 

10,5 

Cəmi yarmalardan 

65 

65 

Yem unu  

13,2 

13,2 

Qeyri-yem  luzqası,  3-cü  kate-

qoriyadan tullantılar 

19,1 

19,1 

1 və 2-ci kateqoriyalı tullatılar 

2 

2 

Quruyub azalma 

0,7 

0,7 

 

Cədvəl 4.8 

Yulafın emalından məhsul çıxımı,% 

 

Məhsullar 

Doğranmamış 

yarma 

Lopalarla doğranma 

mış yarma 

Yulaf 

unu 

Yarma  

45 

39,5 

- 

Lopa  

- 

5,5 

- 

Yulaf unu  

- 

- 

52 

Cəmi 

45 

45 

52 

Yem unu və doğraması 

16 

16 

9,5 

Luzqa  

27 

27 

26 

1 və 2 kateqoriyalı tullantılar  

2,8 

2,8 

1,3 

3-cü kateqoriyalı tullantılar  

0,7 

0,7 

0,7 

Xırda yulaf   

5 

5 

5 

Quruyub azalma  

3,5 

3,5 

5,5 

Xırda  dənlər  -əsas  bitkinin  dəninin  5%-ə  qədəri  yarma  istehsalına 

yaramır və yem kimi istifadə olunur.  

Qırıntılar –buğda və çovdarın üyünmə tullantıları. O, rüşeym və endo-

sperm  qarışıqları  olan  qabıq  və  aleyron  qatından  ibarətdir.  Yem  kimi  və 

―dietik ərzaq‖ kimi istifadə olunur.  

Yem doğramaları – nüvəsinin ölçüsü 1,5 mm-dən böyük olan  noxud, 

darı,  yarma  üçün  yulaf  tullantıları  əvvəlcədən  nəzərdə  tutulmayan  doğran-

mış hissələridir.  

Doğrantılar  –buğda  və  çovdarın  üyüdülməsindən  yaranan  tullantılar, 

endosperm  və  rüşeym  hissələri  qrışıqları  olan,  aleyron  qatı  və  qabıq  qırın-

tılarından ibarətdir.  

Luzqa –çiçək pulçuqları olan bitkilərin (çəltik, darı, yulaf, arpa) toum-

larının  qabıqdan  və  meyvə  örtüyünün  çıxarılmasından  alınan  məhsul  olub, 

kletçatka və mineral maddələrlə zəngindir. Kombikorm, yem xəmirləri, süni 

---

384 

 

 torpaq, bir sıra tibbi ləvazimatlar üçün xammal kimi istifadə olunur.  

Yem unu cilalanma prosesində yaranır və dənin bütün anatomik hissə-

lərinin incə doğranmış hissələrindən ibarətdir və 1,5 mm diametrli deşiklər-

dən keçə bilir. Texniki sahələr 23 növ un hazırlayır. Unun istifadəsinin əsas 

hələri–yem  qarışıqları  və  kombikormalardır.  Bundan  başqa,  o  parfumeriya 

və farmakaloji sənayedə istifadə olunur.  

Rüşeym–un  üyütmə  istehsalı  (buğda  rüşeymi)  və  qarğıdalı  yarması 

istehsalının (qarğıdalı rüşeymi) tullantısıdır.  Doğranmış dənin yastı səthdən 

ələnməsi nəticəsində alınır və qabıq və endosperm hissəciklərinin qarışıqları 

olan bütöv və doğranmış dən rüşeymlərindən ibarətdir. Istehsalatda ―rüşeym 

lopaları‖kimi  gedir,  vitaminlərin  və  ərzaq  yağlarının    ekstraksiyası  üçün     

istifadə olunur.  

Un  üyütmə-yarma  sənayesinin  tullantıları  ilkin  dənin  kütləsinin  1/3  - 

ni  təşkil  edir.  Bitkiçilik  məhsulları  saxlayan  və  emal  edən  müəssisələr  at-

mosfer havasını, əsasən, IV zəhərlilik sinfinə daxil olan tozla (cədvəl 4.9), 

eləcə də yanacağın yanması nəticəsində yaranan inqridientlərlə (qaz, mazut, 

kömür) çirkləndirir.  

Cədvəl 4.9 

Çirkləndirici maddələrin YVQ, mq/m

3 

Maddələr 

Zəhərlilik sinfi 

YVQ

mb

 (maksimal 

birdəfəlik) 

YVQ

os 

(orta 

sutkalıq) 

Toz: 

Undan  

IV 

0,5 

0,15 

Şəkərdən 

― 

― 

― 

Kraxmaldan  

― 

― 

― 

Jomdan  

― 

― 

0,05 

Əhəngdən   

― 

“ 

0,15 

Kakaodan  

― 

― 

― 

  

Qeyd: işçi zonanın havası üçün tozun YVQ 2-4 mq/m

3 

      

Cədvəl  4.10 

Müxtəlif bitkilərin dənində bəzi mikroelementlərin miqdarı, mq/kq  

(Saet Y.E., 1990) 

Bitki 

Mikroelementlər 

Kobalt 

Mis 

Marqans 

Sink 

Molibden 

Dəmir 

Buğda  

0,05 - 0,07 

3 – 5    40 – 60 

20 – 40   

0,5 – 1,5  

100 – 300  

Arpa  

0,05 – 0,07  

3 – 5  

 20 – 30  

20 – 40  

0,5 – 1,5  

100 – 200  

Yulaf  

0,03 – 0,08 

2 – 5 

40 – 80  

20 – 40  

0,5 – 2  

50 – 150  

Darı 

0,05 – 0,08 

4 – 5 

10 – 20  

20 – 30  

0,3 – 0,7  

100 – 150  

Qarabaşaq   0,07 – 0,09 

2 – 3  

20 – 40  

30 – 40  

0,7 – 1  

50 – 150  

Noxud  

0,13 

7,5 

17,5 

31,8  

0,84 

94 

Qarğıdalı  

0,05 

2,9  

10,9  

17,3 

0,28 

37  

---

385 

 

Kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  dənində  mikroelementlərin  miqdarı  cəd-

vəl 4.10 - da verilir.  

Misal. Qarabaşaq yarmasının hidrotermiki emalsız istehsalında tullan-

tının çıxımı və havanın çirklənməsini təyin etmək tələb olunur.  

Ilkin  mlumatlar.  Un  üyütmə  kombinatı.  Yanacaq  –  qaz.  Qazın  yan-

dırılmasından havaya karbon oksid (12,9 kq/1000 m

3

) və azot dioksid (2,15 

kq / 1000 m

3

) daxil olur. Qarabaşağın emalının həcmi 23 500 t/il. Havada un 

tozunun  maksimal  birdəfəlik  qatılığı  -  0,4  mq/m

3

;  karbon  oksidi  –  1,5 

mq/m

3 

(YVQ

mb

  =  5  mq/m

3

),  azot  dioksid  –  0,019  mq/m

3 

(YVQ

mb

  =  0,085 

mq/m

3

).  

Həlli.  tullantıların  miqdarı  faizlə  göstərilən  4.2  cədvəlinin  məlumat-

larına uyğun olaraq müəyyən edirik ki, 23500 t/il qarabaşaq emalında yem 

ununun çıxımı – 1410 t/il; luzqa və 3-cü kateqoriyalı tullantıların mexaniki 

itkilərlə birlikdə miqdarı - 4700 t/il; 1 və 2 kateqoriyalı tullantıların miqdarı 

- 1645 t/il; qurumadan azalma – 235 t/il təşkil edir. Cəmi tullantılar – 7990 

t/il, yəni emal olunan xammalın  34 % -dir.  

4.9  cədvəlinin  məlumatlarından  istifadə  etməklə  (C

1

/YVQ

1mp

 

+C

2

/YVQ

2mp

  +C

3

/YVQ

3m) 

1  formuluna  əsasən    müəssisədə  havanın 

çirklənmə dərəcəsini təyin edirik:  (0,4 /0,5) + (1,5 / 0,5) + (0,019 / 0,085) = 

1,32. Ayrı-ayrı bölmələrin cəminin qiyməti 1 - dən çox olduğu üçün havada 

çirklənmə var 4.10.