M ü n d ə r I c a t

Geofiziki monitorinq abiotik tərkibin mikro- və makromiqyasda reaksiyası 

nın təyininə yönəldilib (istiqamətlənib). Buna həm də atmosferin,  hidroloji 

 və torpaq - geokimyəvi mühitin çirklənməsi haqda məlumatlar daxildir. 

Bioloji monitorinqin əsas vəzifəsi -  biosferin biotik tərkibinin və-ziy-

yətini  təyin  etməkdir.  Onun  antropogen  təsirlərə  cavab  reaksiyası  və  bu 

funksiyanın normal təbii vəziyyətdən molekulyar hüceyrə, orqanizm, popul-

yasiya və cəmiyyətlər (biosenozlar) səviyyəsində fərqini (kənarlanmanı) tə-

yin etməkdir. 

Monitorinqin  bu  sektorunda  insan  sağlamlığının  vəziyyətini,  ən 

mühüm populyasiyaların - populyasiya indiqatorların, bütövlükdə biotun və-

ziyyətini müşahidə etmək məqsədəuyğundur. Genetik monitorinq xüsusi yer 

tutur (Davamlı insan inkişafı). 

Buna görə də ekoloji monitorinqdən söhbət gedərkən, daha universal 

sistem başa düşülməlidir. Hansı  ki,  geofiziki və bioloji blokların  keyfiyyət 

elementlərini  daha  yüksək  səviyyədə  birləşdirir,  onların  qarşılıqlı  əlaqə  və 

təsirlərini daha yaxşı başa düşməyə imkan verir. 

Bioekoloji  monitorinqdə  əsas  biosferin  antropogen  təsirlərə  cavab 

reaksiyasıdır.  Bu  zaman  əsas  məqsədlərdən  biri  insan  maraqlarının  qorun-

masıdır.  Bu  mərhələdə  insan  populyasiyasının  vəziyyətində  müşahidə  çox 

mühümdür.  Həmçinin  müxtəlif  populyasiyalarda  mümkün  olan  irsiyyət 

dəyişkənlərinin  müşahidəsi  də  vacibdir.  İnsan  genofondunun  monitorinqi 

onun mühüm sahəsidir. 

İ.R.Qerasimov monitorinqi üç mərhələyə ayırmağı təklif edir: bioeko-

loji (sanitar- gigiyenik); geoekoloji (geosistem, təbii - təsərrüfat); biosfer.  

1. Bioekoloji monitorinq lokal xarakterlidir. Bioloji əhyəmiyyət kəsb 

edən (indiqator) һər hansı bir  parametrin sistematik izlənilməsinə  əsaslanır. 

Müşahidədlər nəzarət məntəqələri şəbəkələrində apalılır. 

2.  Geoekoloji  monitorinq  geofiziki  və  biokimyəvi  metodlara  əsasla-

nır: yol, qatılıq, özünü tənzimləmə, ekosistemin bioloji məhsuldarlığı. 

3.  Biosfer  monitorinqi  qlobal  miqyasda  aparılır,  biosferin  parametr-

lərinin  periodik  və  antropogen  dəyişilmələri  qiymətləndirilir  və  proqnoz-

laşdırılır. 

Müşahidələr üçün һəm monitorinqin ümumi şəbəkəsinə daxil olan nə-

zarət  məntəqələri,  həm  də  xüsusi  sınaq  sahəsi  istifadə  olunur  (geoloji  mo-

nitorinqdə).  Monitorinqin  bu  mərhələsi  reqional  istiqamətlidir.  Geoekoloji 

monitoirnqin  xüsusi  poliqonlarda  aparılması  məqsədəuyğun  hesab  olunur: 

hər  bir  təbii  zonada  və  ya  iri  təbii  -  təsərrüfat  reqionlarında  və  müşahidə 

obyektlərinə  və  tərkibinə  görə  fərqlənən  xüsusi  paliqonlarda.  О  cümlədən 

---

450 

 

trofık əlaqələr (bioekoloji dövran) bioloji məhsuldarlıq (YVQ-nın göstərici-

ləri,  təbii  sistemlərin  funksiyalaşmasını  və  onlardan  istifadənin  effektliyi). 

Ətraf  mühitin  qorunması  və  yaxşılaşdırılması  nöqteyi  nəzərindən,  təbii  şə-

raitin  və  ehtiyyatların  istifadə  proseslərinin  idarə  olunma  metodlarının  ef-

fektliyi  təsirliyi  öyrənilməlidir.  Akademik  İ.P.Gerasimovun  təklif  etdiyi 

monitorinqin  konseptual  görünüşü  һəm  elmi,  һəm  də  praktiki  cəhətdən 

"cəmiyyət - təbiət" sistemində baş verən prosesləerin başa düşülməsində və 

həyatın təmin olunmasının bu sahəsində konstruktiv qərarların verilməsində            

əhmiyyətlidir.  

Monitorinqdən  danışarkən  onun  faktorların  təsir  mənbələrinə  görə 

sistem  və  уаrımsistemlərinin  təsnifatı  haqda  susmaq  olmaz.  Təsirin  miq-

yasına görə təsnifat da məqsədə uyğun olardı: məkanca, zamanca, müxtəlif