M ü n d ə r I c a t
Ətraf mühitin monitorinqi. Onun aparılmasının elmi-metodiki və
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.5. Ətraf mühitin monitorinqi. Onun aparılmasının elmi-metodiki və
təşkilati əsasları 5.5.1.
Çox qədimdən insanlar təbii ətraf mühitin və onun elementlərinin əsas vəziyyəti, onların məkan-zaman dəyişmələri haqda məlumatları istifadə edirdilər. Ardıcıl meteoroloji, hidroloji, fenoloji və digər başqa müşahidələri xatırlatmaq kifayətdir. Əlbəttə, qeyd etmək lazımdır ki, bu müşahidələrdə bu və ya digər komponentlərdə gedən təbii dəyişikliklər qeydə alınırdı. 50-ci
444
illərdən başlayaraq təbiət və cəmiyyət aralarında qarşılıqlı təsirlər çox kəskinləşdi. Biosfer ehtiyyatlarının nəzəriyyəsiz istismarı münasib kompleks qərarların toplanmasına və işlənməsinə səbəb oldu. Belə ki, hələ 1970-ci ildən YUNESKO beynəlxalq elmi tədqiqat proqramın ―İnsan və biosfer‖ (MAB - man and biosfera) qəbul olundu. Proqramın məqsədi dünyanın müxtəlif reqionlarında çoxillik kompleks müşahidələr aparmaq, insanların ətraf mühitə təsirini və bu proseslərin insanlara əks təsirini gostərməkdir. Bu proqramı 90 ölkə həyata keçirir. Müşahidə spektirini genişləndirməklə yanaşı onların əsasında aktiv təsir və idarəetmə elementləri formalaşdı. Nəticədə bütöv sistem yarandı: müşahidə, informasiya hərəkəti funksional olaraq özündə birləşdirdi. Bu monitorinq adını aldı. "Monitorinq" termini (latınca - yada salan) 70-ci illərdən təbii ətraf mühitin mühafizəsində çalışan mütəxəsisslərin leksikonuna daxil oldu. Bu termin 1972-ci ildə BMT-nin ətraf mühitə aid Stokholm konfransının tövsiyyələrində ilk dəfə tövsiyyə olunurdu. Azərbaycan da Beynəlxalq Komitənin Ətraf Mühitə dair Proqramının iştirakçısıdır. Bu proqramın əsas vəzifəsi baş verəcək təbii və antropogen təsirlərdən ətraf mühiti və insanı gözlənilən zərərdən qorumaqdır. Deyilənlərə əsaslanaraq "monitorinq" anlayışının geniş izahını vermək olar. "Monitorinq-insanları əhatə edən təbii mühitin vəziyyəti haqda müşahidə və nəzarət sistemidir. Təbiətin mühafızəsi, təbii ehtiyatların rasioanal istifadəsi və kritik hadisələrin qarşısının alınması. İnsanların saglamlığı, canllı orqanizmlərin və onların cəmiyyətlərinin, təbii komplekslər və obyektlərin kəskin dəyişmələrmin qarşısının alınmasıdır. Monitorinqin vəzifələri mühitin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və onda gedən dəyişikliklərin proqnozlaşdırılmasıdır. Eləcə də ətraf mühitin mühafizəsinə dair tədbirlər planının hazırlanması təbii ehtiyyatların rasional istifadə olunması və kiçik halların qarşısının alınması, insanlara canlı orqa- nizmlərə təhlükə yaradacaq hallardan onların qoruması üçün tədbirdir. O, biosfer (qlobal) reqional, lokal (inpakt) ekoloji, bioloji, sanitar toksikoloji beynəlxalq, milli, baza (fon), birbaşa və distansion (o cümlədən aviasion və kosmik) və s. ola bilər. 1978-ci ildə Riqada və 1981-ci Tbilisidə ətraf təbii mühitin çirklən- məsinin kompleks qlobal monitorinqinə dair beynəlxalq simpozium keçirildi və monitorinqin əsas vəzifələri və onları həyata keçirməyin mümkün olan yolları hərtərəfli müzakirə olundu. Mütəxəssislərin monitorinqin funksiyalarını başa düşməsi- təkamü- lünün əsas mərhələlər, ekoloji problemlərin həllinin ümumi konsepsiyala- rının inkişaf mərhələlərinin ardıcıllığı ilə təyin olunur. Belə konsepsiyaların variantlarının hər biri monitorinqi özlərinin vəzifə və istiqamətləri ilə zən-
445
ginləşdirirdi. Bu mənada davamlı inkişaf konsepsiyasının əhəmiyyətini qeyd etməmək olmaz. O, BMT-nin konfransında 1992-ci ildən Reo de-Janeyroda qəbul olundu. Konsepsiya müşahidə materialarının daha düzgün istifadəsini və minitorinq sisteminin özünün strukturunun kamilləşməsini təmin edir. TƏM-in təbii dəyişikliklərini bir çox ölkələrdə fəaliyyət göstərən geofiziki xidmət (hidrometoeroloji, seysmik, ionosfer, qravimetrik, maqnitometrik və.s) öyrənir. Biosferin xüsusiyyətinə xüsusi nəzarət, təbii fluktasiyakar fonunda antropogen fəaliyyət nəticəsində onda baş verən nəticələri müəy- yənləşdirməkdir. Mahiyyətcə, monitorinq-əvvəlcədən verilmiş proqrama uyğun olaraq, TƏM-in bir və ya bir neçə komponentinin məkan və zamanca müəyyən məqsədlə təkrar müşahidələr sistemidir. Dəqiq ifadə etsək belə sistemi ―TƏM-in antropogen dəyişilmələrinin monitorinqi‖ adlandırmaq la- zımdır. Bu zaman əlbəttə, mövcud geofiziki xidmətin bəzi struktur elementi və informasiyasının istifadə edilməsi istisna deyil. Akademik Y.A.İzrael, nəzəri və praktiki monitorinqin aparımasına dair sanballı xəzinə yaratdı: təbii ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətdə universal informasiyalar sistemi sxemini təklif etdi. Bu müxtəlif səviyyələr, istiqamətlər və masştablarda operativ və tədqiqat işlərində əlverişlidir ( şəkil 5.2).
Yüklə 11,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|