M ü n d ə r I c a t

A bölməsində çirklənmənin lokal mənbələri və onların qarşılıqlı təsir 

faktorları göstərilib. Onlara təbii hadisələr (vulkan püskürməsi, neft və qazın 

öz-özünə çıxması və.s) və antropogen faktorlar (sənaye və kənd təsərrüfatı 

müəssisələrinin  tullantıları  kənd  təsərrüfatının  kimyalaşmasının  pozulması, 

nəqliyyat tullantıları və.s.) aiddir. 

B  bölməsində  (B

1

  yarımbölməsində)  mühitin  vəziyyətinin  parametr-

lərinin dəyişməsinin ardıcıl ölçülməsi nəticəsində alınan geofiziki məlumat-

ların müşahidəsi verilir.  Eləcə də təbii fəlakətlərin müşahidəsi (vulkanizm, 

zəlzələ,  quraqlıq,  daşqınlar,  sellər,  torpağın  eroziyası  və.s).  Belə    müşahi-

dələr coğrafi xidmətin kompetensiyasına daxildir. TƏM-in vəziyyəti haqqda 

ən mühüm informasiyanı qurunun və suyun paylanması haqda məlumatları 

daxil  etməklə,  fiziki-coğrafi  nəlumatlar  daşıyır.  Yer  kürəsinin  səthinin  rel-

yefini,  təbii  ehtiyyatlarını,  əhalinin  yerləşməsinin,  urbanizasiyasını.  Elə  bu 

bölmədə  TƏM-in  vəziyyətinin  müşahidəsi  daxildir.  Hansı  ki  geokimyəvi 

məlumatlarla  (maddələr  dövranının  təbii  kompleksdə  müşahidəsi  biosferdə 

yod qarışıqların tərkibi o cümlədən radioaktiv maddələrin) mühitin müxtəlif 

spesifik xarakteristikası, səs-küylə çirklənməsi və istiliklər çirklənməni nə-

zərə almaqla müxtəlif şüalanmalarla (zonlaşdırıcı və ionlaşdırmayan) 

B bölməsinə həm də atmosfer çöküntülərinin təbii və antropogen mən-

şəli kimyəvi tərkibinin, səth və yeraltı suların, okean və dənizlərin suyunun, 

torpağın, bitki və heyvanat aləminin çirklənməsinin əsas yayılma yollarının 

müşahidə  olunması  daxildir.  Bu  müşahidələr  monitorinq  sistemində  I 

dərəcəsidir. 

C  bölməsi  müxtəlif  təsir  faktorlarına  və  TƏM-in  vəziyyətinin  dəyiş-

məsinə  biotun  reaksiyasının  müşahidələrini  birləşdirir  (əhatə  edir);  bu  mü-

şahidələr biotda geri dönən və dönməyən dəyişmələri öyrənir. Funksional və 

struktur  biotik  əlamətlərin  müşahidəsi  mümkündür.  Funksional  müşahidə-

lərə aiddir, məsələn, zaman vahidində  biosferin artımı müxtəlif maddələrin 

bitkilər  və  heyvanlar  tərəfindən  udulması.  Struktur  müşahidələrə  bitki  və 

heyvan növlərinin sayı,  ümumi  biokütlə daxildir. Bu müşahidələr ayrı-ayrı 

orqanizmlərin, populyasiyaların, cəmiyyət və ekosistemlərin müxtəlif səviy-

yələrində təşkil olunmalıdır. 

D bölməsinə iri sistemlərin (hava, iqlim) və bütövlükdə biosferin mü-

hitə  reaksiyasının  müşahidə  olunması  daxildir,  əvvəldə  sadalanan  bölmə-

---

447 

 

lərdə  iqlim  sistemlərinin  vəziyyətini,  xüsusi  ümumiləşdirmə  və  qiymətlən-

dirmə tələb edən bütün müşahidə sistemlərini cəmləşdirir. 

E  bölməsi  xüsusi  tədqiqatları  birləşdirir.  Müşahidələr  fiziki,  kimyəvi 

və bioloji göstəricilərə  görə  aparılır. Müşahidə sistemləri, distansion müşa-

hidələri  əhatə  etməklə  nöqtəvi  ölçmələrə  (stansiyalarda)  və  ya  sahəvi  çəki-

lişlərə əsasən inteqral göstəricilərin alınmasına əsaslana bilər. Bu yanaşma-

ların birgə istifadəsi yol verilən və məqsədəuyğundur. Monitorinqin təşkilin-

də aviasiya və  sputnik  vasitə  və metodlarından istifadə  mühüm antropogen 

təsirlərdən yaranan ƏTM-nin vəziyyətinin dəyişmələrinə biotun reaksiyasını 

aydınlaşdırmaq çox mühümdür. Cədvəl 5.1. də ciddi müşahidə və tədqiqat 

tələb edən əsas faktorlar elementlər və proseslər göstərilir.