M ü n d ə r I c a t

1.9.2. Canlı maddənin qlobal rolu  

Vernadski canlı maddəni yer kürəsinin ən güclü geokimyəvi maddəsi 

hesab edir. O, canlı maddənin aşağıdakı əsas biogeokimyəvi funksiyalarını 

göstərir:   

● Canlı maddənin qaz funksiyası – planetdə atmosferin tərkibinin can-

lı maddə vasitəsilə formalaşdırılması. Canlı maddənin fəaliyyəti nəticəsində 

atmosferdə sərbəst oksigenin miqdarı artmış, karbon qazı isə azalmışdır. 

●  Canlı  maddənin  yüksək  konsentrasiya  yaratmaq  xassəsi.  Orqaniz-

min  toxumasında  bəzi  kimyəvi  elementlər  toplanıb  yüksək  konsentrasiya 

əmələ gətirir. Məsələn, kömürün tərkibində karbohidrat Yer səthinə nisbətən 

---

58 

 

min dəfələrlə çoxdur. Canlı maddənin bu tipli yüksək konsentrasiyalı funk-

siyası müasir litosferin yuxarı təbəqəsindəki kalsium, yod, dəmir, marqans, 

kükürd,  fosfor  və  s.  elementlərin  geoloji  tarixində  və  yayılmasında  özünü 

göstərir.  

●  Canlı  madənin  oksidləşdirici-bərpaedici  funksiyası.  Oksidləşmə  və 

bərpa  olunma  reaksiyalarına  məruz  qalmış  bir  sıra  elementlərin  tarixində 

canlı  maddənin  mühüm  rolu  olubdur:  dəmir,  kükürd,  marqans,  azot,  mis, 

selen, uran, kobalt, molibden və s. element birləşmələri. 

 

●  Canlı  maddənin  biokimyəvi  rolu.  Orqanizmlərin  böyüməsi,  çoxal-

ması və sahədə  yerləşməsi onların biokimyası ilə bağlıdır. Canlı maddənin 

biokimyası  geoloji  əhəmiyyətə  malik  olub,  onun  tarixi  yayılmasını  tənzim 

edən mexanizmlərə daxildir. 

 

●  Canlı  maddənin  biogeokimyəvi  fəaliyyəti.  Vernadski  faktik  olaraq 

ilk  dəfə  Yerin  təkinə  insanın  kompleks  təsiri  konsepsiyasını  əsaslandırmış-

dır. Yalnız son vaxtlar bu hadisə ətraf mühitə antropogen təsir adlandırılır. 

Vernadski  bəşəriyyətin  geokimyəvi  fəaliyyətini,  yəni  onun  biosferə  təsirini 

canlı  maddənin  funksiyalarından  biri  kimi  göstərir.  Amma  Vernadski  heç 

vaxt  insanı  biosferə  qarşı  qoymurdu.  Bu  aydın  göstərir  ki,  insanla  ətraf 

mühit  arasındakı  antoqonizm  son  bir  neçə  10  illər  ərzində  əsassız  çoxal-

mışdır.