M ü n d ə r I c a t

                

---

57 

 

1.9. Qlobal ekosistem – Biosfer haqqında təlim 

 

1.9.1.Biosfer  sözünü  ilk  dəfə  elmə  1875-ci  ildə  avstraliyalı  geoloq 

Eduard Zyuss daxil etmişdir 

Lakin o, biosferi Yerin digər sferlərindən – litosfer, hidrosfer, atmos-

fer – biri kimi əsaslandırmaqla kifayətlənib, özünün əsas ixtisaı olan tekto-

nika sahəsinə keçmişdir.  Biosferi yerin həyat olan sahəsi hesab edirlər. Bio 

– həyat, sfer – təbəqə. Əslində biosferin hüdudları daha genişdir. Akademik 

V.İ.Vernadski biosferə təkcə müasir canlıları və onların ətraf mühitini deyil, 

Yerin keçmiş dövrlərində orqanizmlərin təsirinə məruz qalmış hissələrini də 

daxil edir. Deməli paleontoloji qalıq kimi tapılan keçmiş orqanizmlərin ətraf 

mühiti  də  biosferə  daxildir.  Beləliklə,  biosfer  litosferin  çox  hissəsini, 

hidrosferin hər yerini və atmosferi əhatə edir.  

Biosfer  təliminin  banisi  olan  akademik  V.İ.Vernadskinin  xidmətləri 

çoxdur. Canlı maddə anlayışını elmə daxil etmişdir. Müasir dünyada və keç 

mişdə yaşayan bütün canlıların əmələ gətirdiyi biokütlə canlı maddə adlanır.  

Canlı maddə konsepsiyasına görə orqanizmlərin geokimyəvi rolunun hərtə-

rəfli etiraf edilməsi və tətbiq olunması müasir ekologiyada əsas bazisdir: 



 

Yerin  təkinin  dəyişdirilməsində  canlı  maddənin  qlobal  geoloji  və 

geokimyəvi rolunun göstərilməsi.  



 

Təbiətə, o cümlədən biosferin ayrı-ayrı komponentlərinə antropogen 

təsir haqqında ümumi konsepsiyanın  əsaslandırılması.  



 

Ətraf  mühitin  biokos  hissəsi  haqqında  geniş  konsepsiyanın  yaradıl-

ması.  

Vernadski  təliminin  əsas  mahiyyəti  budur  ki,  o,  biosferin  bütün 

hissələrini  qlobal  dialektik  bütövlükdə  və  dinamik  hərəkətdə  görməklə, 

müasir sistemli ekologiyanı xeyli qabaqlamışdır.  Vernadski müasir biosferə 

keçmiş  biosferlərdən  qalan  maddələri  daxil  etməklə,  indiki  həyatın  qlobal 

qanunauyğunluqlarının tarixi mənşəyini açmağa imkan yaratmışdır.