M ü n d ə r I c a t

2.5.4. Ekosistemlərdə torpağın funksional rolu  

Torpağın funksiyaları. Torpaq biosferin komponenti kimi eyni zaman-

da biogeosenotik, vitasfer və biosfer proseslərində onun struktur səviyyəsinin 

təşkilində iştirak edir, geoloji, mikro- və makrobiogeosenozların təbii dövra-

nında qarşılıqlı təsirlərdə mərkəzi mövqe tutur.  Buzaman torpaq biosenozda 

inteqrasiya  və  idarəedici  funksiyanı  yerinə  yetirir.  Professor  A.N.Tyuryuka-

---

139 

 

novun  iradlarına  görə  biosenozda  maddələr  dövranı  bitkinin  fotosintezindən 

asılıdır, çünki biogeosenozun idarəedici sistemi torpaqda yerləşir. Bir tərəfdən 

torpaq  çoxsaylı  orqanizmlərin  yaşayış  mühiti,  qida  mənbəyi  və  fiziki  da-

yaqdır, digər tərəfdən isə biosferdə bütün elementlərin dövranını tənzimləyir, 

qlobal ekoloji funksiyanı həyata keçirir (Dobrovolski, Nikitin, 1986).  

Yerdə  həyatın  təminatı  torpağın  əsas  funksiyasıdır.  Bu  funksiyanın 

reallaşması  torpaqda orqanizmlərə lazım olan biogen  elementlərin kimyəvi  

birləşmələrinin mənimsənilə bilən formalarının qatılığından asılıdır. Torpaq 

özünəməxsus  depodur,  mühüm  biogenləri  (karbon,  azot,  fosfor,  kükürd, 

kalsium, kalium və s.) Dünya okeanına tez yuyulub getməsinin qarşısını alır. 

Torpaq  nəmliyi  akkumulyasiya  edir,  biogeosenozların  avtotrof  zəncirinin 

vegetasiya  müddətində  ona  olan  tələbatını  təmin  edir.  O  bitkilərin,  hey-

vanların, mikroorqanizmlərin və s. yaşayış sferasıdır.  

Torpaq biosferdə maddələrin bütün axınını qaydaya salır, elementlərin 

bioloji  və  geoloji  sirkulyasiyasında  əlaqələndirici  həlqə  və  tənzimləyici 

mexanizm kimi çıxış edir.  

Torpaq  atmosferin  və  hidrosferin  tərkibini  tənzimlıyir.  Torpaq  və  at-

mosfer  arasında  daimi  qaz  mübadilsi  nəticəsində  hava  hovuzuna  müxtəlif 

qazlar  (o  cümlədən  həm  də  ―istixana‖  qazları),  mikroqazlar  trasformasiya 

olunur. Məsələn, bir sutka ərzində ölmüş bitki qalıqlarının parçalanması nə-

ticəsində  1ha  torpaqda  orta  hesabla  84kq  karbon  qazı  yaranır.  Müəyyən 

olunmuşdur  ki,  fotosintez  prosesində  istifadə  olunan  bu  qazın  40-70%-i 

―torpağın  tənəffüsü‖  ilə  təmin  olunur.  Qalan  miqdar  qaz  kütləsinin  hori-

zontal  və  turbulent  qarışması  yolu  ilə  daşınır.  Öz  növbəsində,  torpaq  eyni 

zamanda atmosfer azotunu udur. Torpaq səth vəyeraltı suları kimyəvi mad-

dələrlə  zənginləşdirərək,  yerüstü  suların,  dəniz  və  okeanların  sahilyanı 

akvatoriyasının hidrokimyəvi vəziyyətinə təsi edir.  

Torpağın  ən  mühüm  qlobal  funksiyası  yer  qabığının  üst  hissəsində 

üzvi maddələri – humus və onunla bağlı olan kimyəvi enerjini toplamaqdır.  

Biogen toplanma prosesləri, Günəşdən Yerə daxil olan enerjinin trans-

formasiyası  və  paylanması  torpaqda  fasiləsiz  olaraq  baş  verir.  Torpaq  özü-

nəməxsus kosmik funksiyanı yerinə yetirir. Bu enerji ehtiyatları həyati vacib 

proseslərin  mənbəyidir.  Torpaq  örtüyündə  potensial  biogen  enerji  əsasən 

bitki  kökləri,  mikroorqanizmlərin  biokütləsi  və  humus  kimi  toplanır.  Eks-

pert qiymətləndirmələrinə görə planetin bütün quru hissəsidə humusda top-

lanan enerji ehtiyatının cəmi 4,2 x 10

15

 ...10

16 

 couldur. Aydındır ki, xüsusən 

qurunu humus qabığı fotosintez prosesində formalaşan enerjinin ümumpla-

netar toplayıcısı və paylayıcısıdır.  

Torpaq  litosferi  ekzogen  faktorların  təsirindən  qoruyur  və  geoloji 

denudasiyanın intensivliyini tənzimləyir.  

---

140 

 

Torpaq canlı orqanizmlərin yayılmasının tənzimləyicisi kimi çıxış edir, 

bioloji  müxtəlifliyin  qorunması  və  generasiyası  funksiyasını  həyata  keçirir. 

Çoxsaylı  orqanizmlərin  yaşayış  mühiti  olmaqla,  o  birinin  fəliyyətini  məh-

dudlaşdırır  və  digərinin  aktivliyini  artırır.  Torpağın  münbitliyi  və  aqroeko-

sistemin davamlılığı məhz bundan asılıdır. Məsələn, mikrob cəmiyyətlərinin 

çoxsaylı olması ilə xarakterizə olunan qara torpaqlar yüksək məhsuldarlığı və 

mühitin əlverişsiz faktorlarına yüksək davamlılığı ilə fərqlənir. Çimli-podzol 

torpaqlar, xüsusilə də podzol torpaqlarda mikroorqanizmlərin sayı daha azdır, 

buna görə də onların məhsuldarlığı və müxtəlif toksikantlara davamlılığı daha 

azdır. Uyğun olaraq, şimal senozları cənub senozlarından daha çox zədələnir, 

bunu istehsal fəalyyəti proseslərində nəzərə almaq lazımdır.