M ü n d ə r I c a t

2.6.2.  Kənd təsərrüfatı radioekologiyası haqqında ümumi anlayış     

Kənd  təsərrüfatı  radioekologiyası  aqroekologiyanın  radionuklidlərin 

aqrar  sənaye  istehsalında  miqrasiyanı  və  ionlaşdırıcı  suların  bitki  və  hey-

vanlara,  eləcə  də  bütövlükdə  aqroekosistemə  təsirinin  öyrənən  bölməsidir. 

Kənd  təsərrüfatı  radioekologiyası  radioaktiv  çirklənmiş  ərazilərdə  kənd 

təsərrüfatının aparılması prinsiplərini və kompleks mühafizə tədbirlərini iş-

ləyib hazırlayır. Aqroekologiyanın sərbəst istiqaməti kimi radioekologiyanın 

mühüm  əhəmiyyəti  ondadır  ki,  süni  radionuklidlərin  daha  qiymətli  polyu-

tantlara  aiddir.  Radioaktiv  çirklənmənin  qlobal  miqyasda  yayılması  və  ra-

diasiya  fonunun  yüklənməsi  müasir  biosferdə  ən  mühüm  neqativ  dəyiş-

kənliklərdən biridir. 

Radioekologiyanın sərbəst elmi təlim kimi formalaşmasında V.İ.Ver-

nadskinin (1863-1945) rolu böyükdür. Beləki, noosfera təlimini yaratmaqla, 

biosferlə  insan  zəkasının  vəhdətini  və  radioaktivlik  hadisəsinin  biotunu  və 

bütövlükdə  mühitin  təkamülündə  xüsusi  əhəmiyyətini  göstərdi.  Kənd 

təsərrüfatı  radioekologiyası  bir  elm  kimi  1950-ci  ildən  yaranmağa  başladı. 

Xirosima  və  Naqasakidə  nüvə  silahının sınağından  sonra  biosfer  qlobal  ra-

dioaktiv çirklənməyə məruz qaldı. Kənd təsərrüfatı radioekologiyası termini 

1956-cı ildə akademik D.N.Pryanişnikovun şagirdi V.M.Kleçkovski (bu el-

mi  təlimin  banisi)  tərəfindən  elmə  gətirilmişdir.  Kənd  təsərrüfatı  radio-

ekologiyasının inkişafında R.S.Rossel. L.Fredrikson, S.L. Komar, V.A.Kir-

şin, Q.N.Romanov, E.A.Federov və.b. rolu böyükdür.   

İnsanı  əhatə  edən  ətarf  mühitə  düşən  radioakktiv  maddə  onun  xarici 

şualanmaya  məruz  qalır,  radionuklid  tərkibli  kənd  təsərrüfatı  məhsulunu 

---

168 

 

qəbul  edən  insan  həm  də  daxili  şüalanmaya  məruz  qalır.  Müxtəlif 

radioekoloji  hadisələrdən  məhz  daxili  şüalanma  insana  ciddi  zərər  vurur. 

Belə ki, 1986-cı ildə Çernobl AES-kı qəzadan sonra 

137

Cs-lə şualanma qalan 

digər  şualanmanın  70-80%-ni  təşkil  edirdi.  İnsanın  daxili  şualanmadan 

çəkdiyi  zərəri  təyin  etmək  üçün  kənd  təsərrüfatı  radioekologiyasının  təd-

qiqatlarına böyük ehtiyac olduğu aydındır. 

Radioaktiv şualanmanın biosferə təsirini öyrənən elm sahəsi radioeko-

logiya  adlanır.  Bu  elmin  baniləri  V.Ç.Rentgen  (1885)  A.Bekkerel  (1886), 

M.Şkandinavskaya-Küri və P.Küri (1898) olmuşdur. Süni nüvə partlayışları 

zamanı atmosferə 100-dən artıq izotoplar daxil olur. Bunlardan ən zəhərlisi 

Zn,  Ba,  N,  Xe  (ksenon)  olmaqla  100  km-lə  məsafəyə  yayılır.  Təbii  yolla 

yaranan  radioaktivlik  əsasən  rodon  (-Rn,  toron-Tn,  aktion-  An

219

)  izotop-

larının atmosferə daxil oluması nəticəsində baş verir. İndiyədək elmə 40-dan 

artıq təbii və 200-dən çox süni parçalanma nüvələri məlumdur. Radioaktiv 

şualanmanın  üç  növü  var:  α-(+)  yüklü  hissəciklər  nəsilindən  ibarət  olan 

şualar β-(-) şüalar və qısa dalğalı elektromaqnit şüalarıdır. α -2000 km/san β 

- 200000 km/san: γ- 300000 km/san sürətlə yayılır (şəkil  2.17) .