M ü n d ə r I c a t
Torpağın çirklənməsinin qiymətləndirilməsi
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 2.38
|
Torpağın çirklənməsinin qiymətləndirilməsi. Torpağın çirklənmə
dərəcəsini kimyəvi maddələrin YVQ –nın uçotu əsasında qiymətləndirmək olar. (Cədvəl 2.37) Cədvəl 2.37 Torpaqda kimyəvi maddələrin YVQ-ı və zəhərlilik göstəricilərinə görə onların miqdarının yol verilən səviyyəsi (“Torpağın kimyəvi maddələrlə çirklənməsinin təhlükəlilik dərəcəsinin qiymətləndirilməsinə metodik göstəriĢ” – M., 1987) Maddə
YVQ,mq/kq torpaqlar fon nəzərə alınmaqla Zəhərlilik göstəriciləri Translokasiya olunan (torpaq- da toplanma) Miqrasiya olunan
Ümumsanitar Suda
Havada
1 2 3 4 5 6 Mütəhərrik formalar Mis 3,0 3,5
72,0 ---
3,0 Nikel
4,0 6,7 14,0 ----
4,0 Sink
23,0 23,0 200,0 ----- 37,0 Kobalt
5,0 25,0 1000- dən çox ----- 5,0 Flor 2,8 2,8 ---- - ---- ---- Xrom
6,0 ---- ----- - ---- 6,0 Suda həll olan formalar Flor 10,0
10,0 10,0
--- 25,0
Ümumi miqdarı Sürmə
4,5 4,5
4,5 ---
50,0 Marqans
1500,0 3500,0
1500,0 ----
50,0 Vanadium 150,0 170,0
350,0 -----
150,0 Marqans + vanadium 1000,0 + 100,0 1500,0 + 150,0 2000,0 + 200,0
-------- 1000,0 + 100,0 Qurğuşun 30,0 35,0
260,0 ----
30,0 Mərğümüş 2,0 20,0
15,0 -----
10,0 Civə
2,1 2,1
33,3 2,5
5,0 Qurğ.+civə 20,0 + 1,0 20,0 + 1,0 30,0 +2,0
---- 30,0 + 2,0 Mis 55
--- ---
--- --
Nikel 85
-- --
-- --
Kalium xlorid 100
-- --
-- --
Nitratlar 130,0
180,0 130
--- 225,0
Benz(a)piren 0, 02
0,2 0,5
--- 0,02
163
davamı 1 2 3 4 5 6 Benzol
0,3 3,0
10,0 0,3
50,0 Toluol
0,3 0,3
100,0 0,3
50,0 İzopropilbenzol 0,5 3,0
100,0 0,5
50,0 Alfametilstirol 0,5 3,0
100,0 0,5
50,0 Stirol
0,1 0,3
100,0 0,1
1,0 Ksilol
0,3 0,3
100,0 0,4
1,0 Kükürd birləşmələri Mələri: H 2 S 0,4 160,0
140,0 0,4
160 Elem. Kükürd 160,0 180,0
380,0 ---
160,0 sulfat turşusu 160,0 180,0
380,0 ----
160,0 Kömür flot.tul. 3000,0 9000,0
3000,0 6000,0
3000,0 Kompleks dənəvər gübrə. 120,0
800,0 120,0
800,0 800,0
Maye kompl.gübrələr 80,0 800,0 çox 80,0 800,0 çox 800,0
pH - 4,8 (mis, sink), pH – 4,6 (nikel), kobaltın mütəhərrik formasını - asetat- natrium bufer məhlulla pH – 3,5 və pH – 4,7 boz torpaqlar üçün, asetat- ammonium bufer məhlulla pH - 4,8 qalan torpaq tipləri üçün. Florun mütəhərrik formasını torpaqdan pH≤ 6,5 0,006 M xlorid turşusu, pH ≥ 6,5 0,03 M kalium sulfatla çıxarırlar. Xromun mütəhərrik formasını torpaqdan asetat-ammonium bufer məhlulu ilə pH – 4,8 ayırırlar. Kömürün flotasiya tullantılarının YVQ-ına torpaqdakı benz(a)pirenin miqdarına görə nəzarət olunur, hansı ki, onun YVQ keçməməlidir. N : P : K = 64 : 0 : 15 tərkibli kompleks dənəvər gübrələrin YVQ-ı torpaqdakı nitratların miqdarına görə yoxlanılır, hansı ki, absalyut quru torpaqda 76,8 mq/kq keçməli deyil. N : P : K = 10 : 34 : 0 tərkibli marqans əlavə etməklə maye kompleks gübrələrin YVQ-ı torpaqda mütəhərrik fosfatların miqdarına görə yoxlanılır, hansı ki, absalyut quru torpaqda 27,2 mq/kq-ı aşmamalıdır. Torpaqda kimyəvi maddənin fon miqdarı – onun təbii kimyəvi tərki- binə uyğun olan miqdarıdır. Torpağı çirkləndirən kimyəvi maddənin translokasiyası – maddənin torpaqdan bitkiyə keçməsidir. Torpaqda çirkləndirici maddələrin ümumi miqdarında, onun YVQ keçən, bu çirkləndirici maddənin mütəhərrik formasını təyin edir. Torpaqların metallarla çirklənməsinin təyinində YVQ məlum olmaya- nların çirklənmə səviyyəsi fon səviyyəsi ilə müqayisə olunur. (cədvəl 2.38) 164
Torpaqda elementlərin fon miqdarı, mq/kq Torpağın əsas tipi Region
V Kd
Co Mn
Cu Mo
Ni Sn Pb
Cr Zn Çürüntülü- karbonatlı Gürcüstan 78 --
-- 440
22 ---
31 2,5 --- 53
-- Çimli-
podzol Şərqi Sibir (İrkutsk ) 72
-- --
650 23
1,5 51 --
19 140 49
Şabalıdı Qazağıstan 120 --
25 800
28 1,7
58 6 30 120 70 Qara torpaqlar Krasnoyar ölkəsi
-- --
-- --
-- --
12 --
25 --
--
Cənubi Ural(Maqnit) --
0,3 --
-- 18
-- 54
-- 18
-- 37
Kemerov
vilayəti --
0,6 --
-- 14
-- 37
-- 17
-- 45
Qonur Primorsk ölkəsi 80
0,25 12
860 13
2 14 13
23 54
52 Boz
Orta Asiya 30
-- --
300 19
-- 16
14 20
31 69
Qara Ukraina
-- --
-- --
-- --
37 --
30 --
50 Dünya torpaqları orta hesala 50
-- --
850 20
80
2 40 10 10
200
Torpağın ağır metallarla çirklənməsinin qiymətləndirilməsinin əsa- sında onların orta qiyməti durur. (cədvəl 2.39) Cədvəl 2.39
torpaqların qruplaĢdırılması, mq
Ele me nt Fon Torpaq qrupları və çirklənmə səviyyəsinin dərəcəsi I II
III IV
V VI
VII VIII IX
X XI
XII XII
I 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Mn
800 1600 2400 3200 4000 4800 5600 6400 7200 8000 8800 9600 10400 11200 Cr
200 400
600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400 2600 2800 F 200
400 600
800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400 2600 2800 V 100 200 300
400 500
600 700
800 900 1000 1100 1200 1300 1400 Li 80
160 240
320 400
480 560
640 720
800 880
960 1040 1120 Zn
50 100
150 200
250 300
350 400
450 500
550 600
650 700
Ni 40
80 120
160 200
240 280
320 360
400 440
480 520
560 Cu
20 40
60 80
100 120
140 160
180 200
220 240
260 280
Pb 10
20 30
40 50
60 70
80 90
100 110
120 130
140 165
davamı 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 B 10 20 30
40 50
60 70
80 90
100 110
120 130
140 Co
8 16
24 32
40 48
56 64
72 80
88 96
104 112
As 5 10 15 20
25 30
35 40
45 50
55 60
65 70
Mo 2 4 6 8 10 12 14
16 18
20 22
24 26
28 Cd
0,5 1,0
1,5 2,0
2,5 3,0
3,5 4,0
4,5 5,0
5,5 6,0
6,5 7,0
Se 0,1
0,2 0,3
0,4 0,5
0,6 0,7
0,8 0,9
1,0 1,1
1,2 1,3
1,4 Hg 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 0,09 0,10 0,11 0,12 0,13 0,14
Torpağın ağır metallarla çirklənməsinin orta faktiki səviyyəsinə əsa- sən çirklənmənin aktiv zonasının diametri 5...12 km olan sənaye müəs- sisələrinin ətrafında (metellurgiya, kimya və s.) V.V.Dokuçayev adına Tor- paq İnstitutu torpaqların qruplaşdırılmasını ağır elementlərin ümumi miq- darına görə aparmağı təklif edir. VI və sonrakı qruplara aid olan torpaqlar çox güclü çirklənmişlər kimi xarakterizə olunurlar. Əlvan metallurgiya müəssisələrinin çirklənmə zonalarında bəzi elementlərlə (Cu, Zn, Pb, Ni) 10 dəfədən artıq miqdarda çirkləndikdə, çirkləndirici elementləri geometrik proqreslə qruplaşdırmaq tövsiyyə olunur. Proqresin sürəti kimi orta qiyməti 100 mq/kq olan elementlər (Mn, Cr, F) üçün 2, orta qiyməti 10...100 mq/kq olan elementlər (V, Li, Zn, Ni, Cu, Pb) üçün 3, orta qiyməti > 1 olan elementlər (Cd, Se, Hg) üçün 4 qəbul olunur. Göstərilən qruplaşma torpağın biotasına, tərkibinə və xarakteristi- kasına təsirinin zəhərlilik dərəcəsini göstərmir. Buna baxmayaraq, Zn, Cu, Ni kimi elementlər bəzi biokimyəvi proseslərə - ferment aktivliyinə, tənəf- füsə, nitrifikasiya və ammonifikasiya qabiliyyətinə, artıq II...III qruplarda pis təsir göstərir. Ağır metallarla çirklənmə dərəcəsi təyin olunduqdan sonra (ümumi miqdar), mütəhərrik formaların miqdarının qiymətləndirilməsi məqsədə uyğundur, belə ki, məhz mütəhərrik formalar ekosistem üçün real təhlükə yaradır. Əgər ağır metallar öyrənilən ərazidə YVQ keçirsə, onda mütəhərrik formaların təyin olunması mütləqdir. Yada salmaq lazımdır ki, texnogen elementlərin birləşmələrinin həll olması, torpağın özündə olan birləşmələrlə (hansı ki, onlar daha çox silikat- ların tərkibində olur) müqayisədə 1,5...2 dəfə çoxdur. Həm də tullantılarda olan Ni- Mn- Zn- tərkibli birləşmələrin həll olması yüksəkdir, nəinki Cr- Pb- Cu. 166
Torpaq bir neçə kimyəvi elementlərlə (maddələrlə) çirkləndikdə, çirklənmənin təhlükəliliyini cəm göstəricini hesablamaqla qiymətləndirirlər
i c c n K Z ) 1 (
burada, n–təyin olunan inqridientlərin sayı, K c – maddənin (elementin) qatılıq əmsalı, onun çirklənmiş torpaqda olan miqdarının fon miqdarına olan nisbətilə təyin olunur. Əgər Z c
c = 16...32 – II kateqoriyaya; Z c =33..128 – III kateqoriyaya; Z c > 128 – IV kateqoriyaya daxil olur. Torpağın ekoloji əlverişsızlik dərəcəsini nəzərə almaqla qiymətlən- dirilməsində fiziki deqradasiyanı, kimyəvi və bioloji çirklənməni də təyin edirlər. Bu zaman ərazinin vəziyətini ekoloji əlverişsizlik dərəcəsi təsnifatı- na uyğun olaraq qiymətlədirirlər: nisbi qənaətbəxş, gərgin, böhran (föv- qəladə ekoloji hadisələr zonası), qəza (ekoloji fəlakət) zonası. Qiymətləndirməni, həmçinin, çirklənmənin intensivliyinə və xarakterinə görə aparmaq olar. Bu halda torpağın çirklənməsinin 4 səviyyəsi (kateqo- riyası) ola bilər: yol verilən, orta təhlükəli, yüksək təhlükəli, fövqəladə təh- lükəli. Çirklənmə dərəcəsinə görə torpağın kateqoriyalarından asılı olaraq, müəssisələrə, idarələrə, təşkilatlara cərimələr edilir. Ziyanın ölçüsünü təyin etmək üçün uyğun qərarlarla təsdiqlənmiş normativlər əsasında aparılması təklif olunur. Dəyərin göstərilən normativləri torpağın çirklənməsinin IV kateqo- riyası üçün nəzərdə tutulan həcmin 100%-ini qəbul etmək təklif olunur (fövqəladə təhlükəli çirklənmə, torpağın kənd təsərrüfatı istehsalında istifa- də olunma ehtimalı istisna olunur). Torpağın çirklənməsinin III kateqoriyası (yüksək təhlükəli çirklənmə) üçün ziyanın ölçüsünü dəyər normativlərinin 50 % -ə yaxın həcmində təyin etmək tövsiyyə olunur, torpaqda toksiki mad- dələrin miqdarı bir çox göstəricilərə görə YVQ keçir, uyğun olaraq, belə torpaqların istifadə olunması məhduddur (yalnız texniki bitkilər altında, onlardan ərzaq məhsulları və heyvandarlıq üçün yem almadan); bundan başqa, itkilərlə bağlı olan bəzi digər tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur. Torpağın çirklənməsinin II kateqoriyası üçün (orta təhlükəli) ziyanın ölçüsünü dəyər normativlərinin 25 %-i təşkil edir, torpaqda zəhərli maddə- lərin yüksək miqdarını və ―ekoloji çirkli‖ ərzaq məhsulu və heyvandarlıq üçün yem almağın mövcud olan təhlükəsini, eləcə də fəhlələrin olduğu ərazidə, torpaqda və yeraltı sularda təhlükəli maddələrin miqdarına və key- fiyyətinə daimi analitik nəzarətə, torpaqdan bitkiyə toksikantların daxil olmasını məhdudlaşdıran işlərin yerinə yetirilməsinə xərclərin vacibliyini nəzərə almaqla.
|