Torpağın çirklənməsinin qiymətləndirilməsi. Torpağın çirklənmə
dərəcəsini kimyəvi maddələrin YVQ –nın uçotu əsasında qiymətləndirmək
olar. (Cədvəl 2.37)
Cədvəl 2.37
Torpaqda kimyəvi maddələrin YVQ-ı və zəhərlilik göstəricilərinə görə onların
miqdarının yol verilən səviyyəsi (“Torpağın kimyəvi maddələrlə
çirklənməsinin təhlükəlilik dərəcəsinin qiymətləndirilməsinə metodik
göstəriĢ” – M., 1987)
Maddə
YVQ,mq/kq
torpaqlar fon
nəzərə
alınmaqla
Zəhərlilik göstəriciləri
Translokasiya
olunan (torpaq-
da toplanma)
Miqrasiya olunan
Ümumsanitar
Suda
Havada
1
2
3
4
5
6
Mütəhərrik formalar
Mis
3,0
3,5
72,0
---
3,0
Nikel
4,0
6,7
14,0
----
4,0
Sink
23,0
23,0
200,0
-----
37,0
Kobalt
5,0
25,0
1000-
dən çox
-----
5,0
Flor
2,8
2,8
----
-
----
----
Xrom
6,0
----
-----
-
----
6,0
Suda həll olan formalar
Flor
10,0
10,0
10,0
---
25,0
Ümumi miqdarı
Sürmə
4,5
4,5
4,5
---
50,0
Marqans
1500,0
3500,0
1500,0
----
50,0
Vanadium
150,0
170,0
350,0
-----
150,0
Marqans +
vanadium
1000,0 +
100,0
1500,0 + 150,0
2000,0
+ 200,0
--------
1000,0 +
100,0
Qurğuşun
30,0
35,0
260,0
----
30,0
Mərğümüş
2,0
20,0
15,0
-----
10,0
Civə
2,1
2,1
33,3
2,5
5,0
Qurğ.+civə
20,0 + 1,0
20,0 + 1,0
30,0
+2,0
----
30,0 + 2,0
Mis
55
---
---
---
--
Nikel
85
--
--
--
--
Kalium xlorid
100
--
--
--
--
Nitratlar
130,0
180,0
130
---
225,0
Benz(a)piren
0, 02
0,2
0,5
---
0,02
163
davamı
1
2
3
4
5
6
Benzol
0,3
3,0
10,0
0,3
50,0
Toluol
0,3
0,3
100,0
0,3
50,0
İzopropilbenzol
0,5
3,0
100,0
0,5
50,0
Alfametilstirol
0,5
3,0
100,0
0,5
50,0
Stirol
0,1
0,3
100,0
0,1
1,0
Ksilol
0,3
0,3
100,0
0,4
1,0
Kükürd birləşmələri
Mələri: H
2
S
0,4
160,0
140,0
0,4
160
Elem. Kükürd
160,0
180,0
380,0
---
160,0
sulfat turşusu
160,0
180,0
380,0
----
160,0
Kömür flot.tul.
3000,0
9000,0
3000,0
6000,0
3000,0
Kompleks
dənəvər gübrə.
120,0
800,0
120,0
800,0
800,0
Maye
kompl.gübrələr
80,0
800,0 çox
80,0
800,0 çox
800,0
Misin, nikelin, sinkin mütəhərrik formaları ammonium-asetat buferlə
pH - 4,8 (mis, sink), pH – 4,6 (nikel), kobaltın mütəhərrik formasını - asetat-
natrium bufer məhlulla pH – 3,5 və pH – 4,7 boz torpaqlar üçün, asetat-
ammonium bufer məhlulla pH - 4,8 qalan torpaq tipləri üçün. Florun
mütəhərrik formasını torpaqdan pH≤ 6,5 0,006 M xlorid turşusu, pH ≥ 6,5
0,03 M kalium sulfatla çıxarırlar. Xromun mütəhərrik formasını torpaqdan
asetat-ammonium bufer məhlulu ilə pH – 4,8 ayırırlar.
Kömürün flotasiya tullantılarının YVQ-ına torpaqdakı benz(a)pirenin
miqdarına görə nəzarət olunur, hansı ki, onun YVQ keçməməlidir.
N : P : K = 64 : 0 : 15 tərkibli kompleks dənəvər gübrələrin YVQ-ı
torpaqdakı nitratların miqdarına görə yoxlanılır, hansı ki, absalyut quru
torpaqda 76,8 mq/kq keçməli deyil.
N : P : K = 10 : 34 : 0 tərkibli marqans əlavə etməklə maye kompleks
gübrələrin YVQ-ı torpaqda mütəhərrik fosfatların miqdarına görə yoxlanılır,
hansı ki, absalyut quru torpaqda 27,2 mq/kq-ı aşmamalıdır.
Torpaqda kimyəvi maddənin fon miqdarı – onun təbii kimyəvi tərki-
binə uyğun olan miqdarıdır.
Torpağı çirkləndirən kimyəvi maddənin translokasiyası – maddənin
torpaqdan bitkiyə keçməsidir.
Torpaqda çirkləndirici maddələrin ümumi miqdarında, onun YVQ
keçən, bu çirkləndirici maddənin mütəhərrik formasını təyin edir.
Torpaqların metallarla çirklənməsinin təyinində YVQ məlum olmaya-
nların çirklənmə səviyyəsi fon səviyyəsi ilə müqayisə olunur. (cədvəl 2.38)
164
Cədvəl 2.38
Torpaqda elementlərin fon miqdarı, mq/kq
Torpağın
əsas tipi
Region
V
Kd
Co
Mn
Cu
Mo
Ni
Sn Pb
Cr Zn
Çürüntülü-
karbonatlı
Gürcüstan
78
--
--
440
22
---
31 2,5 ---
53
--
Çimli-
podzol
Şərqi Sibir
(İrkutsk )
72
--
--
650
23
1,5 51
--
19
140 49
Şabalıdı
Qazağıstan
120
--
25
800
28
1,7
58
6
30 120 70
Qara
torpaqlar
Krasnoyar
ölkəsi
--
--
--
--
--
--
12
--
25
--
--
Cənubi
Ural(Maqnit)
--
0,3
--
--
18
--
54
--
18
--
37
Kemerov
vilayəti
--
0,6
--
--
14
--
37
--
17
--
45
Qonur
Primorsk
ölkəsi
80
0,25
12
860
13
2
14 13
23
54
52
Boz
Orta Asiya
30
--
--
300
19
--
16
14
20
31
69
Qara
Ukraina
--
--
--
--
--
--
37
--
30
--
50
Dünya torpaqları orta
hesala
50
--
--
850
20
80
2
40
10
10
200
Torpağın ağır metallarla çirklənməsinin qiymətləndirilməsinin əsa-
sında onların orta qiyməti durur. (cədvəl 2.39)
Cədvəl 2.39
Çirkləndirici maddələr olan kimyəvi elementlərin ümumi miqdarına görə
torpaqların qruplaĢdırılması, mq
Ele
me
nt
Fon
Torpaq qrupları və çirklənmə səviyyəsinin dərəcəsi
I
II
III
IV
V
VI
VII VIII
IX
X
XI
XII
XII
I
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Mn
800 1600 2400 3200 4000 4800 5600 6400 7200 8000 8800 9600 10400 11200
Cr
200
400
600
800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400 2600 2800
F
200
400
600
800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200 2400 2600 2800
V
100
200
300
400
500
600
700
800
900 1000 1100 1200 1300 1400
Li
80
160
240
320
400
480
560
640
720
800
880
960 1040 1120
Zn
50
100
150
200
250
300
350
400
450
500
550
600
650
700
Ni
40
80
120
160
200
240
280
320
360
400
440
480
520
560
Cu
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
220
240
260
280
Pb
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
165
davamı
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
B
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
130
140
Co
8
16
24
32
40
48
56
64
72
80
88
96
104
112
As
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
Mo
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
22
24
26
28
Cd
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
5,5
6,0
6,5
7,0
Se
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0
1,1
1,2
1,3
1,4
Hg 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 0,09 0,10 0,11 0,12
0,13
0,14
Torpağın ağır metallarla çirklənməsinin orta faktiki səviyyəsinə əsa-
sən çirklənmənin aktiv zonasının diametri 5...12 km olan sənaye müəs-
sisələrinin ətrafında (metellurgiya, kimya və s.) V.V.Dokuçayev adına Tor-
paq İnstitutu torpaqların qruplaşdırılmasını ağır elementlərin ümumi miq-
darına görə aparmağı təklif edir. VI və sonrakı qruplara aid olan torpaqlar
çox güclü çirklənmişlər kimi xarakterizə olunurlar. Əlvan metallurgiya
müəssisələrinin çirklənmə zonalarında bəzi elementlərlə (Cu, Zn, Pb, Ni) 10
dəfədən artıq miqdarda çirkləndikdə, çirkləndirici elementləri geometrik
proqreslə qruplaşdırmaq tövsiyyə olunur. Proqresin sürəti kimi orta qiyməti
100 mq/kq olan elementlər (Mn, Cr, F) üçün 2, orta qiyməti 10...100 mq/kq
olan elementlər (V, Li, Zn, Ni, Cu, Pb) üçün 3, orta qiyməti > 1 olan
elementlər (Cd, Se, Hg) üçün 4 qəbul olunur.
Göstərilən qruplaşma torpağın biotasına, tərkibinə və xarakteristi-
kasına təsirinin zəhərlilik dərəcəsini göstərmir. Buna baxmayaraq, Zn, Cu,
Ni kimi elementlər bəzi biokimyəvi proseslərə - ferment aktivliyinə, tənəf-
füsə, nitrifikasiya və ammonifikasiya qabiliyyətinə, artıq II...III qruplarda
pis təsir göstərir.
Ağır metallarla çirklənmə dərəcəsi təyin olunduqdan sonra (ümumi
miqdar), mütəhərrik formaların miqdarının qiymətləndirilməsi məqsədə
uyğundur, belə ki, məhz mütəhərrik formalar ekosistem üçün real təhlükə
yaradır. Əgər ağır metallar öyrənilən ərazidə YVQ keçirsə, onda mütəhərrik
formaların təyin olunması mütləqdir.
Yada salmaq lazımdır ki, texnogen elementlərin birləşmələrinin həll
olması, torpağın özündə olan birləşmələrlə (hansı ki, onlar daha çox silikat-
ların tərkibində olur) müqayisədə 1,5...2 dəfə çoxdur. Həm də tullantılarda
olan Ni- Mn- Zn- tərkibli birləşmələrin həll olması yüksəkdir, nəinki Cr-
Pb- Cu.
166
Torpaq bir neçə kimyəvi elementlərlə (maddələrlə) çirkləndikdə,
çirklənmənin təhlükəliliyini cəm göstəricini hesablamaqla qiymətləndirirlər
n
i
c
c
n
K
Z
)
1
(
burada, n–təyin olunan inqridientlərin sayı, K
c
– maddənin (elementin)
qatılıq əmsalı, onun çirklənmiş torpaqda olan miqdarının fon miqdarına olan
nisbətilə təyin olunur.
Əgər Z
c
<16 olduqda torpaq çirklənmənin I kateqoriyasına; Z
c
= 16...32
– II kateqoriyaya; Z
c
=33..128 – III kateqoriyaya; Z
c
> 128 – IV kateqoriyaya
daxil olur.
Torpağın ekoloji əlverişsızlik dərəcəsini nəzərə almaqla qiymətlən-
dirilməsində fiziki deqradasiyanı, kimyəvi və bioloji çirklənməni də təyin
edirlər. Bu zaman ərazinin vəziyətini ekoloji əlverişsizlik dərəcəsi təsnifatı-
na uyğun olaraq qiymətlədirirlər: nisbi qənaətbəxş, gərgin, böhran (föv-
qəladə ekoloji hadisələr zonası), qəza (ekoloji fəlakət) zonası.
Qiymətləndirməni, həmçinin, çirklənmənin intensivliyinə və xarakterinə
görə aparmaq olar. Bu halda torpağın çirklənməsinin 4 səviyyəsi (kateqo-
riyası) ola bilər: yol verilən, orta təhlükəli, yüksək təhlükəli, fövqəladə təh-
lükəli. Çirklənmə dərəcəsinə görə torpağın kateqoriyalarından asılı olaraq,
müəssisələrə, idarələrə, təşkilatlara cərimələr edilir. Ziyanın ölçüsünü təyin
etmək üçün uyğun qərarlarla təsdiqlənmiş normativlər əsasında aparılması
təklif olunur.
Dəyərin göstərilən normativləri torpağın çirklənməsinin IV kateqo-
riyası üçün nəzərdə tutulan həcmin 100%-ini qəbul etmək təklif olunur
(fövqəladə təhlükəli çirklənmə, torpağın kənd təsərrüfatı istehsalında istifa-
də olunma ehtimalı istisna olunur). Torpağın çirklənməsinin III kateqoriyası
(yüksək təhlükəli çirklənmə) üçün ziyanın ölçüsünü dəyər normativlərinin
50 % -ə yaxın həcmində təyin etmək tövsiyyə olunur, torpaqda toksiki mad-
dələrin miqdarı bir çox göstəricilərə görə YVQ keçir, uyğun olaraq, belə
torpaqların istifadə olunması məhduddur (yalnız texniki bitkilər altında,
onlardan ərzaq məhsulları və heyvandarlıq üçün yem almadan); bundan
başqa, itkilərlə bağlı olan bəzi digər tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb
olunur. Torpağın çirklənməsinin II kateqoriyası üçün (orta təhlükəli) ziyanın
ölçüsünü dəyər normativlərinin 25 %-i təşkil edir, torpaqda zəhərli maddə-
lərin yüksək miqdarını və ―ekoloji çirkli‖ ərzaq məhsulu və heyvandarlıq
üçün yem almağın mövcud olan təhlükəsini, eləcə də fəhlələrin olduğu
ərazidə, torpaqda və yeraltı sularda təhlükəli maddələrin miqdarına və key-
fiyyətinə daimi analitik nəzarətə, torpaqdan bitkiyə toksikantların daxil
olmasını məhdudlaşdıran işlərin yerinə yetirilməsinə xərclərin vacibliyini
nəzərə almaqla.
167
16> Dostları ilə paylaş: |