M ü n d ə r I c a t

Qiymətləndirmənin  birbşa  kriteriyaları.  Hava  baseyninin  çirklənmə 

vəziyyətinin  əsas  kriteriyası  insan  sağlamlığına  mənfi  təsir  edən,  zərərli 

maddələr  üçün  Səhiyyə  Nazirliyinin  təsdiq  etdiyi  yol  verilən  qatılığın 

(YVQ) qiymətləridir. Keçmiş SSRİ - də,o cümlədən Azərbaycanda atmosfer 

---

229 

 

havasının çirklənməsinin YVQ-nın hesablanmasında üstünlükləri var. 1949 

– cu ildə professor V.A.Ryazanov atmosfer çirklənməsinin zərərliyinin əsas 

kriteriyalarını formalaşdırdı. Əlbəttə, atmosfer bir sıra geosferlərdə və ayrı-

ayrı ekosistemlərdə texnogen çirklənmələrin daşınma vasitəsi və digər abio-

tik faktorlar arasında daha çox dəyişkən və dinamik  olduğu üçün xüsusi yer 

tutur.  Atmosfer  havasının  çirklənmə  dərəcəsini  qiymətləndirmək  üçünqısa 

müddətli  üffekti  nəzərə  alan  maksimal  birdəfəlik  qatılıq  (YVQ

mb

),    ort 

gündəlik  (YVQ

og

)  və  uzun  müddətli  təsiri  nəzərdə  tutan  orta  illik  qatılıq 

(YVQ

oi

)  istifadə olunur.   

Yayılma prosesləri və nəticəsində ayrı-ayrı lokal mənbələrdən çirklən-

dirici  maddələrin  qatılığı  və  qarışıqların  çökməsiməsafənin  üzaqlığından 

asılı olaraq, kifayət qədər tez yox olur. Maksimal qatılıq 10...20 boru hün-

dürlüyündə qeydə alınır. Buna görə də belə mənbələrdən insan sağlamlığına 

təhlükə  yaradan    qatılıq,  bir  qayda  olaraq,  10...100  km

2

–dən artıq olmayan 

sahədə  müşahidə  olunur.  Iynəyarpaqlı  meşələr  üçün  atmosfer  havasının 

çirklənməsinə qarşı həssaslıq, insanlara nisbətən bir neçə dəfə yüksəkdir. Bu 

zaman zədələnən sahəsi 100...1000 km

2 

- ə çatır.  

Nəhəng  sənaye  aqlomerasiyalarında  müxtəlif  mənbələrdən  çirklən-

mələrin  üst-üstə  yığılması  baş  verir  və  neqativ  təsirin  ümumi  sahəsi  aqlo-

merasiyanın sahəsinə yaxın ola bilir və bəzən də onu ötüb keçir.  

Əhalinin sağlamlığına çirklənmiş havanın mümkün olan mənfi təsirini 

daimi, marşrut və səyyar müşahidə postlarında ölçmələr nəticəsində qiymət-

ləndirirlər.  

Çirklənmə  dərəcəsi  təhlükəlilik  sinfi  nəzərə  alınmaqla,  YVQ  -  dan 

neçə dəfə çox olmasına, havanın çirklənməsinin summar bioloji təsirinə və 

YVQ keçmə tezliyinə  görə müəyyən olunur.      

Təsir  edən  YVQ-a  uyğun  olaraq,  havanın  çirklənmə  dərəcəsini  qiy-

mətləndirmək üçün son  bir neçə ildəki (2 ildən az olmayaraq) faktiki mak-

simal  birdəfəlik və  orta  gündəlik qatılıqdan istifadə  olunur. Ölçmənin  nəti-

cələrini emal edir və hər post üçün maddə və müşahidə ilini ayrılıqda təsvir 

edirlər. Hər maddə üzrə 200-dən  az olmayan müşahidə (nümunə) olmalıdır.  

Ölçmələrin nəticələrinin qiymətinin etibarlılığını artırmaq  və təsadüfi 

qiymətlərin  istisna  olunması  üçün  materialın  statistik  emalından  istifadə 

olunur.  Bu  zaman  95%  hallarda  qatılığın  dəyişməsi  hesablanmış  qatılıq 

səviyyəsində  C95  və  ya  ondan  az  olacaq,  hansı  ki,  statistik  və  ya  qrafik 

metodlarla təyin olunur.  

Neçə dəfə keçməni C95 göstəricisini maksimal birdəfəlik YVQ-a (C- 

qatılıq) bölməklə hesablayırlar:  

---

230 

 

K = C95  / YVQ. 

     Çirklənmə dərəcəsinin qiyməti cədvəl 2.55 – də verilir.