M ü n d ə r I c a t

Səth sularının kimyəvi çirklənmə dərəcəsini 

qiymətləndirmək üçün göstəricilər 

Göstərici  

Ekoloji  parametrlər  

Nisbi 

qənaətbəxş 

situasiyalar 

        F 

     B      

ƏSAS GÖSTƏRİCİLƏR 

 Kimyəvi maddələrin YVQ təhlükəlilik sinifləri üçün:  

     I...II                              

˃ 10    

5... 10 

1 

     III..IV                               

 ˃ 100          50...100           1 

KÇG -10 təhlükəlilik sinifləri üçün: 

     I...II                             

˃ 80   

35... 80  

1 

     III...IV                                                                                

 ˃ 500                                                

500                                                                   

10    

ƏLAVƏ GÖSTƏRİCİLƏR 

Mühitin reaksiyası,  p H               

5,0...5,6 

5,7....6,5 

˃ 7 

Oksigenə  kimyəvi  tələbat  (OKT) 

fona nəzərən antropogen tərkib, mq 

O

2

/l 

20...30 

 

10...20 

 

 

-  

 

Həll olmuş oksigen, qatılaşma % -i     10...20 

20...50 

˃ 80   

Biogen maddələr: 

Nitritlər NO

2 , 

YVQ                      

˃  10  

˃   5 

˂ 1  

Nitratlar   NO

3

, YVQ               

˃  20 

˃10 

˂  1 

Ammonium duzları NH

4

, YVQ    

˃  10  

˃ 5 

˂  1  

Fosfatlar       PO

4 

, mq/l           

˃  0,6 

0,3...0,6 

˂  0,05  

Minerallaşma mq/l (regional səviy-

yəni keçmə) 

3...5 

2...3          

regional 

səviyyə 

  

rə müşahidə olunur. Su hövzələri və içməli suyun patogen mikroorqanizm-

lər  və  parazit  xəstəlik  törədiciləri  ilə,  eləcə  də  xüsusi  toksiki  maddələrlə 

çirklənmə halları istisna təşkil edir. Belə halda əlverişsizlik haqda nəticə bir 

kriteriyaya görə çıxarıla bilər.  

Su hövzələri və içməli suyun çirklənməsini, III və IV təhlükəlilik sin-

finə aid olan maddələrlə xarakterizə edən, eləcə də, suyun fiziki – kimyəvi 

xassələri  və  orqanoleptik  xarakteristikası  əlavə  göstəricilərdir.  Onlardan 

prioritet  göstəricilərə  görə  müəyyən  olunmuş,  su  hövzələrinin  antropogen 

çirklənməsinin intensivlik dərəcəsini təsdiq etmək üçün istifadə olunur.  

Suyun  keyfiyyətinin  qiymətləndirilməsinin  müxtəlif  kriteriyalarının 

tətbiqi kriteriyaları daha kəskin olan tələbatların üstünlüyünə əsaslanmalıdır. 

Məsələn, əgər su obyekti eyni zamanda həm içməli su, həm də balıq təsərrü-

fatı üçün nəzərdə tutulursa, onda suyun  keyfiyyətinin  qiymətləndirilməsinə 

---

236 

 

daha kəskin tələbatlar qoyulur (ekoloji və balıq təsərrüfatı).      

Fövqəladə ekoloji hallar və ekoloji fəlakət zonaları seçilərkən su ob-

yektlərinin  çirklənməsinin  təhlükəlilik  dərəcəsini  cəm  halında  qiymətlən-

dirmək  üçün  KÇG–10  göstəricilərindən  istifadə  etmək  təklif  olunur.  Bu 

göstəricilər xüsusən o ərazilər üçün vacibdir ki, orada eyni zamanda bir neçə 

kimyəvi  maddə  üzrə  qatılıq  YVQ  həddini  bir  neçə  dəfə  keçmiş  olsun. 

Yalnız  fövqəladə  ekoloji  hallar  və  ekoloji  fəlakət  zonalarını  üzə  çıxarmaq 

üçün bu qiymətləndirməni aparmaq lazımdır.  

Hesablamanı  YVQ  həddini  maksimal  dərəcədə  keçən  on  kimyəvi 

birləşmələrə görə aşağıdakı formulaya əsasən hesablayırlar:      

 

KÇG-10 = C

1

/YVQ

1

+C

2 

/YVQ

2

+C

3

/YVQ

3  

+...+ C

10

/YVQ

10 

 

Burada, C

1

,C

2

,C

3

...C

10

–suda kimyəvi maddələrin qatılığı; balıq təsərrüfatının 

YVQ.  

Kimyəvi  maddə  üçün  KÇG  -  10  təyin  edərkən,  hansı  ki,  suyun  çirk-

lənməsinin  nisbi  orta  qiyməti  yoxdur,  onda  C/YVQ  nisbətini  şərti  olaraq  1 

qəbul edirlər.  

KÇG - 10 müəyyən etmək üçün mümkün qədər çox sayda göstəricilər 

üzrə suyun analizini aparmaq lazımdır.  

Əlavə  göstəricilərə ümumi qəbul  olunmuş fiziki - kimyəvi  və bioloji 

xarakteristikalar daxildir. Bu göstəriciləri su obyeklərində baş verən proses-

lərin əlavə xarakteristikası üçün istifadə edirlər. Bundan əlavə, çirkləndirici 

maddələrin dib çöküntüsü və hidrobiontlarda toplanmaq qabiliyyətini nəzərə 

alan göstəricilər də əlavə xarakteristikaya daxil edilir.  

Dibə toplanma əmsalı (DTƏ) bu formula ilə hesablayırlar:  

 

DTƏ = C

d.ç. 

/ C

s 

 

burada,  C

d.ç. 

və  C

s

–uyğun  olaraq,  dib  çöküntülərində  və  suda  çirkləndirici 

maddələrin qatılığı.  

Hidrobiontlarda toplanma əmsalı:   

       

 

K

t 

=C

h

 / C

s

 

 

Burada,  C

h 

 - hidrobiontlarda çirkləndirici maddələrin qatılığı.  

Kimyəvi  maddələrin kritik  qatılığı  (KQ) çirkləndirici maddələrin kri-

tik qatılığının təyin olunması metodikasına görə aparılır.  

Bəzi çirkləndirici maddələrin KQ orta qiyməti verilir, mq/l-lə:mis –

0,001..0,003; kadmium – 0,008...0,020; sink – 0,05...0,10; xlorlaşmış karbo- 

bohidrogenlər: PXB – 0,005, benz(a)piren – 0,005.   

---

237 

 

Su  ekosistemlərinin  vəziyyətinin  qiymətləndirilməsi  zamanı  su  bio-

senozunun bütün ekoloji qruplarının vəziyyəti və inkişafının xarakteristikası 

kifayət qədər etibarlı göstərici hesab olunur.  

Baxılan    zonanın  seçilməsi  üçün  bakterio

-

,  fito

-

    və  zooplanktonlara, 

eləcə  də  ixtiofaunaya    görə  göstəricilərdən  istifadə  olunur.  Bundan  başqa, 

suyun  toksikilik  dərəcəsini  təyin  etmək  üçün  inteqral  göstəricidən  –  bio-

testləşdirmədən  (ibtidai  xərçənkimilər  üzərində)  istifadə  olunur.  Bu  zaman 

su kütləsinin uyğun zəhərliliyi hidroloji tsiklin bütün əsas fazalarında müt-

ləq müşahidə olunmalıdır.  

Fito

-

  və  zooplanktonlar,  eləcə  də  zoobentoslar  üzrə  əsas  göstəricilər 

hidrobioloji nəzarətin regional xidmətinin su ekosistemlərinin ekoloji deqre-

dasiya dərəcəsini xarakterizə edən məlumatlar əsasında qəbul olunur.   

Zonanın verilmiş ərazisini seçmək üçün təklif olunan göstəricilərin pa-

rametrləri  kifayət  qədər  uzun  müddətli  müşahidələrin  (üç  ildən  az  olmaya-

raq) materiallarına əsasən formalaşdırılmalıdır.     

Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  növlərin  indiqator  əhəmiyyəti  müxtəlif 

iqlim zonaları üçün fərqli ola bilər.  

Su ekosistemlərinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsində ixtiofauna üzrə 

göstəricilər çox vacibdir, xüsusilə də unikal, xüsusi mühafizə  olunan su ob-

yektlərinin və hövzələrinin birinci və əla balıq təsərrüfatı kateqoriyaları üçün.