M ü n d ə r I c a t

      Cədvəl  2.64 

1 mln əhalisi olan Ģəhərin təbii Ģərait komponnetlərinin təxmini balansı 

 

  Komponent 

Şəhərin 

əгаzisi 

min.hek 

 

Тəkrar    

istehsal 

Tələbat  Defisit 

Defisiti ara-

dan qaldır-

maq üçün 

ərazi, mln. 

hek 

Atmosfer  O

2 

-ni 

mln.t. 

20 

0,025-

0,030 

10,0 

-9,98-9,97 

1,5-2,0 

Su, mln.m

3

 

20 

0,005 

500,0 

≈500,0 

1,5-2,0 

Şəhər əhalisinin 

istirahətini təşkil 

etmək üçün 

torpaq-bitki 

örtüyü 

20 

- 

- 

- 

1,0-2,0 

 

Şeliteb zonanın  ekoloji vəziyyətinin  vacibliyinə  baxmayaraq, hələ də 

ümumi qəbul olunmuş anlayışlar və göstəricilər yoxlanır  ki, əhali yaşayan 

şəraitin faktiki vəziyyətini sistemli qiymətləndirməyə imkan versin. Qiymət-

ləndirmə hər şeydən əvvəl yaşlı əhalinin xəstəlik göstəriciləri tətbiq olunur. 

(bədxassəli  şişlər,  göz  xəstəlikləri,  eşitmə  orqanlarıınn  xəstəlikləri,  yuxarı 

tənəftüz  yollarının  həzm  orqanlarının  sidikqovucu  sistemlərin,  dəri,  hiper-

tanik  və  işemik  xəstəliklər  və  s.)  böyüklərin  və  uşaqların  da  nisbi  xəstəlik 

göstəriciləri  də  istifadə  olunur.  Bu  cür  kritoiyalarla  seliteb  zona  ərazisinin 

ekoloji vəziyyətini yalnız dolayısı ilə qiymətləndirmək olar. 

Yer kürəsində 6  milyard insan  yaşayır. Onun 42%-i  şəhərlərdə  yaşa-

yır.  BMT-nin  uzunmüddətli  proqnozuna  görə  ("otra"  variant)  2000-ci  ildə 

əhalinin ümumi sayı 6 milyard 407 milyondur, onun 50%-i şəhərlərdə yaşa-

yır,  2025-ci  ilə  qədər  əhali  sayının  8,5  milyarda  çatacağı  gözlənilir.  Urba-

nizasiya prosesinin  əsas  sürətləndiricisi-sənaye inqilabıdır. XX  əsrin  əvvəl-

lərinə kimi hətta iqtisadi inkişaf etmiş ölkələrdə də əhalinin çoxu kənd yer-

lərində yaşayırdı. Sənayenin, nəqliyyatın inkişafı şəhər həyat tərzinin geniş-

lənməsinə stimul verdi. 

Urbs (lat) - şəhər. Bir neçə onilliklər əvvəl bu termin beynəlxalq-tarixi 

proseslərin  konsentrasiyası  və  ünsiyyətin  intensivləşməsini  xarakterizə  et-

mək və qiymətləndirmək üçün istifadə olunurdu. Sonda şəhərlər məkanının 

təşkil  olunmasının  ali  forması  oldu.  Şəhər  formalı  məskunlaşmanın  əsasən 

iqtisadi və sosial xarakterli üstünlükləri var. Elə  bu istehsal və sosıal infra-

strukturanın inkişafıdır, komuminikasiyanın və təhsil almanın istənilən ixti-

---

244 

 

sası seçmənin geniş imkanlari incəsənət və mədəniyyətlə ünsiyyətdə olma-

nın qısa yoludur. 

Bununla  yanaşı şəhərdə insan yaradıcılığının yüksək sıxlığı və inten-

sivliyi  ona  gətirib  çıxarır  ki,  ətraf  təbii  mühit  insanın  özünün  bioloji  tələ-

batını  ödəyə  bilmir:  həyat  üçün  məkan  azalır,  şəhər  demək  olar  ki,  bütün 

təbii  mühitin  komponentlərini  dəyişən  nəhəng  sistemə  çevrilir  -  atmosferi, 

hidroqrafik  toru  və  yeraltı  suları,  torpağı  və  qrantları  relyefı,  iqlimi,  bitki 

örtüyünü və s.  

Şəhərlərdə cazibə, maqnit, termik, yerin elektrik sahəsi dəyişir. Şəhər-

lərin horizontal təsirinin dərinliyi  8000  m-ə  çatır. Şəhər landşaflarında  yer-

altı suların qidalan-ması dəyişir onların kimyəvi tərkibi də həmçinin. 

Böyük şəhərlərdə fiziki şərait pisləşir. Burada 15%   günəş şüası azalır, 

küləyin  orta  illik  sürəti  kənd  yerləri  ilə  müqayisədə  25%  az  olur;  havanın 

temperaturu 2-5

0 

C yuxarı olur, daha çox buludlu və daha az günəşli günlər 

(10%  az)  müşahidə  olunur;  demək  olar  ki,  2  dəfə  çoxdur  dumanlı  günlər, 

eləcə də çən xarakterikdir (buzlu Alyaska tipli, nəmli  Londan tipli və foto-

kimyəvi quru Los-Ancelos tipli) smoq  - aerozol qazformalı müxtəlif fıziki-

kimyəvi proseslərdə çən damlasının birləşməsindən yaranır. Məsələn 1952-

ci ildə Londonda smoq 4000 insanın həyatını məhv etdi. 

Böyük  şəhərlərdə  güclü  antropogen  təzyiqlər  (yüklənmə)  aktiv  baş 

verir.  Şəhərlər  özü  xüsusi  yaşayış  mühitidir,  hansı  ki,  bütövlükdə  həyatı 

təmin edən ehtiyatlardan asılıdır. Bu mühitdə maddələrin təbii dövranı, özü-

nü bərpa və təmizləmə mexanizmi  pozulur, hansı  ki,  həqiqi təbii sistemlər 

üçün xarakterikdir. Şəhərlərdə  yaranan tullantı  və çirkləndirici  axınları bü-

tün biosfer üçün ciddi ekoloji təhlükə yaradır. 

Insanın həyatını təmin etmək üçün lazım olan seliteb zonanın sahəsini 

hesablamağın  müxtəlif üsulları var. Bir çox qiymətləndirməyə görə 1 ada-

mın yaşaması üçün 100 m

2

  yaşayış  və  istehsal  sahəsi  tələb  olunur.  100  m

2

 

infrakstrukur (yol, enerji ötürmə xətləri və.s) 12 min m otlaq və biçənək 4,6 

min  m  kənd  təsərrüfatı  tarlası  və  700  m  meşədən  ayrılan  CO  udmaq  və  O 

qəbul etmək üçün 17,5 min m. Başqa qiymətləndirməyə görə vacib ərazinin 

sahəsi 1-2 hektar (10-20 min m) arasında tərəddüd edir. (Aqranat 1988). Bu 

cür  qiymətləndirmədən  belə  nəticə  çıxır  ki,  149  mln,  km  qurunun  49  mln 

km yaşayış üçün əlverişsizdir (buzluqlar çöllər yüksək dağlıqlar). Yer kürə-

sində 5,7 milyard insan yerləşə bilər. 

Şeliteb zonanın vəziyyətinin pisləşməsinin səbəblərini tədqiq edərkən 

şəhər mühitində normativ kimi təsir edən müxtəlif orta qiymətlərdən istifadə 

olunur.  Məsələn,  şəhərdə  orta  göstərici  3  mərtəbəli  binalar  seliteb  zonada 

1000 adama 10 ha düşür, 4-8 mərtəbəli - 8 hektar, 9 mərtəbəli və daha çox -

7 hektar sahə düşür. Kənd yerlərində həyətyanı sahələri nəzərə almaqla seli- 

---

245 

 

teb zonanın normativi 1000 adama 50 hektar təşkil edir. 

Müasir böyük şəhərlər, mürəkkəb sistem olmaqla təbii mühiti dəyişən 

güclü  faktorlardır  (nəinki  şəhər  daxilində,  eləcə  də  şəhər  ətrafında).  Mə-

sələn, Moskva ətrafında 100 km məsafədə yüksək konsentrasiyalı çirklənmə 

qeyd olunur. 

Aydındır  ki,  dinamik  inkişafda  olan  urbanizasiya  prosesi  sosial-iqti-

sadi inkişafın müsir tendensiyasını obyektiv əks etdirir. Yayılması və xarak-

teri  Uzbanizasiyanın  belədir ki,  demoqraflar  "hiperurbanizasiya" anlayışın-

dan istifadə etməyə başladılar. Həqiqətən, şəhərlər sadəcə çoxalmırlar, һəm 

də  böyüyürlər.  Eninə  getdikcə  onlar  bir-biri  ilə  qovuşurlar  və  aqromelora-

siyalar yaradırlar (vahid sistem kimi birləşmiş, təsərrüfata, məişət və mədəni 

əlaqələrlə, yaşayış məntəqələri sistemidir). 

Xarici dövlətlərdə super-aqromelorasiyalar

 

- konurbatsiyalar yaradılıb. 

Onların  ən  böyükləri  ABŞ-dır:  Bosvaş  (Boston-Vaşinqton),  Çipitts 

(Çikaqo-Pittsburq),  San.San  (San  Fransisko  San  Dieqo).  Hesab  olunur  ki, 

tək bu üç meqapolisin, (yunancadan "nəhəng" və "şəhər") 2000-ci ildə 150 

milyon  əhalisi  olaraq  (ABŞ  ümumi  əhalisinin  50%-i).  XXI  əsrin  vvəlində 

isə yer kürəsində 160 belə nəhəng şəhərlər olacaq. 

Rusiyada  30-a  yaxın  iri  aqlomerasiyalar  inkişaf  edir,  şəhər  əhalisinin 

60%-i özünə cəlb edir. Yüksək dərəcəli urbanizasiya mərkəzi, Mərkəzi-Qa-

ratorpaq, Şimali-Qafqaz və Ural regionalarında qeyd olunur. 

Məsələn,  Moskva  aqlomerasiyası  130-dan  çox  yaşayış  məntəqəsini 

paytaxtdan 100 km radiusda özündə birləşdirir. 

Soçi aqlomerasiyası Qara dəniz boyunca 150 km dar xətlə uzanır. 500 

mindən çox əhalisi olan aqlomerasiyalar ölkəmizdə onlarladır. 

Daha  iri  aqlomerasiyalarına  ərazisində  böyük  texnogen  yüklənmə 

ekoloji  vəziyyətin  çox  gərginləşməsinə  səbəb  olur  (Moskva,  Sankt–Peter-

burq, Tula, Yaroslav, Çelyabinsk, Novosibirsk, Kemerova və b). 

İri şəhərlərin disproporsional böyüməsi onların təsərrüfatlarının möv-

cud olan və yeni yaranan mürəkkəb ekoloji problemlərinin idarə olunmasmı 

çətinləşdirir. 

Bizim  əsrin  birinci  yarısında  ən  iri  şəhər  mərkəzləri  çoxsaylı  əhali 

kütləsini özündə biləşdirməklə, həddən artıq sıxlaşmaya məruz qaldı, bu da 

şəhər  mühitinə  getdikcə  artan  neqativ  təsir  etdi.  Həyat  şəraitinin  deqrada-

siyası  həmin  əhalinin  çox  hissəsinin  şəhər  ətrafına  köçməsinə  səbəb  oldu. 

Ancaq bir iri şəhərin şəhər ətrafına köçmüş əhalisi başqa bir iri şəhərin şəhər 

ətrafına  köçən  əhalisi  ilə  qovuşur  urbanizasiya  ərazisinin  nəhəng  amorf  

massivini  formalaşdırırlar.  Yaponiyada,  belə  "ən  böyük  şəhərlər"  tədricən 

Xonsyu adasının cənub sahilini əhatə etdi. "Sverxqorod" ABŞ-da formalaşır, 

məsələn, Atlantika sahillərində, harda ki, şəhərlər arasındakı interval tez itir 

---

246 

 

Bostandan Vuşinqtona qədər  900 km uzunluğunda. 

Bu cür qiqant şəhərlər ətraf mühitə dağıdıcı təsir göstərir, yalnız gələ-

cəkdə krizis ekoloji situasiyaların yaranmasından xəbər verir, hansı ki, geniş 

əraziləri  əhatə  edə  bilər.  Şəhər  mühiti  insanların  psixikasına,  onun  gərgin-

ləşməsinə və əsəb stresslərinə gətirib çıxarır. 

İri şəhər birləşmələri müasir istehsalın təşkil olunması baxımından üs-

tünlüyə  malikdir.  Lakin  industrial  mərkəzlərdə  sənayenin  cəmləşməsi  nəq-

liyyat  proseslərini  artırır,  enerji  təchizatını  pisləşdirir,  su  və  digər  ehtiyyat-

larda  təmin  olunmasını  da  yaşayış  yerinin  ekoloji  mühitini  radikal  dəyiş-

dirir, sanitar-gigiyenik vəziyyəti pisləşdirir (Şəkil 2.25). İri şəhərlərdə kiçik-

lərə  nisbətən  mühəndis  təchizat  işlərinə  3  qat  qartıq  xərclər  tələb  olunur. 

Bununla  yanaşı  belə  şəhərlərdə  tibbi-demoqrafik  göstəricilər  (həm  də  pis 

tərəfə) dəyişir.