M ü n d ə r I c a t

Cədvəl 3.35 

Radioaktiv çirklənmənin ekoloji-toksikoloji qiymətləndirilməsi 

 

Ekspozisiya 

dozasının 

gücü, mkP/s 

Qamma 

şüaları 

axınının 

intensivliyi, c

-1 

Çirklənmənin sıxlığı, 

kBk/m

2

 

Radioaktiv çirklənmə 

zonasının xarakteri  

 

 

137

Cs 

 

90

Sr 

1 

2 

3 

4 

5 

˂  30 

˂  225 

˂ 37 

˂  3,7 

Ekoloji təhlükəsiz zona  

31 – 50 

226 – 375 

37 – 185 

3,7 – 11,1 

Insanların sosial-iqtisadi 

statuslu yaşayış zonası  

51 – 100 

376 – 750 

186 – 555 

11,2 – 37 

 

Insanların köçürülmə 

qaydası ilə yaşayış yeri, 

kompensasiya və lqotlar 

verilir. 

101 – 180 

751 – 1350 

556 – 

1480 

38 – 111 

Insanların köçürülmə 

zonası  

˃ 180 

˃ 1350 

˃   1480 

˃  111 

Torpaqların kənd 

təsərrüfütı istehsalından 

çıxarılması və insanların 

köçürülmə zonası.  

 

 

            T

rç

 = 0,001 

.

 C

r.q

 

.

 z 

.

 d                            (3.25)  

 

burada,  0,001  –  Bk/m

2 

-dən  kBk/m

2 

-ə  keçmək  üçün  hesablama  əm-

salı; C

r.q

 – torpaqda radionuklidin qatılığı, Bk/kq; z – torpaq qatı sm-lə; d – 

torpağın qruluşunun sıxlığı, q/sm

3

.    

Misal. Torpağın 

137 

Cs və

 90 

Sr çirklənmə sıxlığını tapmaq tələb olunur.  

İlkin məlumatlar (cədvəl 3.36).   

 

Cədvəl 3.36 

Torpağın radionuklidlərlə çirklənməsinin xarakteri 

 

                          Torpaq  

Radionuk. 

Miqdarı, 

Bk/kq 

Torpağın 

sıxlığı, 

q/sm

3 

Nümunənin 

dərinliyi, sm 

Gillicəli tipik qaratorpaq  

695 

47.6 

1.05 

25 

 Çəmən dəmyə mineral gillicəli     

790 

56 

1.3 

30 

     

 Həlli.  (3.25)  formuluna  görə,  cədvəl  3.43-də  verilən  məlumatları 

nəzərə almaqla, tipik qaratorpaqların sezium və stronsiumla çirklənmə sıxlı-

ğını hesablayırıq: 

90

Sr – T

rç

= 0,001. 695. 25. 1,05 = 18,2 кВк/м

2

; 

137

Cs - T

rç  

=  0,001.  47,6  x  25.  1,05  =  1,2  kBk/m

2

,  sezium  və  stronsiumla  çəmən 

---

362 

 

torpaqlarının çirklənmə sıxlığı: 

90

Sr - T

rç

 = 30,8 kBK/m

2

; 

137

Cs - 

  

T

rç 

= 2,2 

kBk/m

2

. 

  

 

Hesablanmış  qiymətləri  normativlərlə  müqayisə  edərək  (cədvə  3.36, 

qrafa  3  və  4),  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  bu  zona  ekoloji  təhlükəsizdir 

(qrafa 5).  

Bitkilərin torpaqdan radionuklidləri toplaması bu sıra ilə azalır: çimli-

podzol – boz-meşə - bozqır – qonur – qara torpaqlar. Bitkilərə radionuklid-

lərin  daxil  olmasını  azaldan  faktor,  torpaqda  humusun  miqdarının  artma-

sıdır.  Kənd  təsərrüfatı  bitkilərinə  radionuklidlərin  daxil  olmasının  kök  və 

aeral  yolla  daxil  olmasını  fərqləndirirlər.  Radionuklidlərin  bitkilərə  aeral 

daxil olmasını aşağıdakı formulla təyin edirlər:  

T

V

C

v

a

R

C

g

bm

aç

bm









     (3.26) 

 

burada,  C

bm

  –  radionuklidin  bitkilikdə  miqdarı,  Bk/kq;  R

aç  

-  bitkinin 

aeral  çirklənmə  əmsalı,  m

2/

/kq  havada

-

quru  kütlədə;  α  –  küləklə  yayılma 

əmsalı,  m/s;  v  –  toz  hissəciklərinin  başlanan  axınının  sürəti,  m/s;  C

üm

  – 

torpağın üst qatında radionuklidlərin  miqdarı, Bk/m

3

; V

g

 – radionuklidlərin 

cazibə qüvvəsi ilə çökmə sürəti,m/s; T – bitkinin vegetasiya müddəti, sutka.  

Nümunə  kimi  cədvəl  3.37-də  uğda  və  təbii  otluqların  aeral  çirklən-

məsinə görə qiymətləndirmənin hesablanması verilir.    

 

Cədvəl 3.37