M ü n d ə r I c a t

 

Cədvəl 3.33 

Bəzi pestisidlərin təhlükəlilik sinfi (balla) 

Pestisidlər  

 

Təhlükəlilik sinfi 

Insan, K

i 

ətraf mühit, K

t 

Antio 25% KE 

2 

4 

HXTQ, 12% düst 

2 

2 

Zolon, 35%   KE 

2 

3 

PXK, 50%     KE 

2 

1 

Xlorofos ,  80%   SP 

2 

3 

---

356 

 

davamı 

1 

2 

3 

Qranozan,   2% düst 

1 

1 

Bordo mayesi, 1%  C 

2 

3 

Kalloid kükürd,  80% SP 

4 

4 

TİNEB,  80%    SP 

2 

2 

Betanal,  16%  KE 

3 

3 

TXA,  90%  PN 

3 

3 

Eptam,  72%  KE 

3 

3 

Bi – 58 , 40%  KE 

2 

4 

Karate , 5%  KE 

2 

2 

Fastak ,  10 %  KE 

2 

2 

Furadan , 35%  TP 

1 

2 

TMTD,  80%  SP 

2 

2 

Arserid, 60%  SP 

3 

3 

Skor, 25%  KE 

4 

4 

 Betanal  AM,  82%  KE  

3 

3 

Lontrel,  30%  BP 

4 

4 

Fyuzilad C, 12%  KE 

4 

4 

 

Pestisid  assortimentinin  təhlükəlilik dərəcəsinin orta qiyməti (C

oq

) bu 

formula ilə təyin olunur:      

1

2

1

1

2

2

1

1

...

....

m

m

m

m

C

m

C

m

C

C

ni

n

n

oq

















 ( 3.21) 

 

burada,  C

n1

,  C

n2

....C

ni

  –  i-ci  pestisidin  təhlükəlilik  sinfini  balla 

göstərir; m

1

, m

2

...m

i

  - tətbiq olunan i-ci pestisidin kütləsi (kq).    

Sahəyə  toksikantın  orta  yüklənməsi,  başqa  sözlə,  ekotoksikoloji 

dozası (D

p

, kq/ha), aşağıdakı ifadə ilə hesablanır:  

 

      

F

m

D

n

i

i

p

/





     (3.22) 

 

burada, ∑ m

i

 – tətbiq olunan pestisidin ümumi kütləsi, kq; F- sahə, ha.  

Çirklənmə proqnozu (P

ç

, şərti kq/ha) bu formula ilə hesablanır:   

 

      P

ç

=D

p

/(C

oq

.

u),   (3.23) 

 

---

357 

 

Burada,  u  -    torpağın  öz-özünü  təmizləmə  qabiliyyəti,  bal:  u  ˂  0,2  – 

çox zəif; u = 0,2-0,4 – zəif; u= 0,41-0,6 – orta;  u= 0,61-0,8 – intensiv;  u˃ 

0,8 – çox intensiv. u – parametri pestisidlərin torpaq-iqlim şəraitindən asılı 

olan  destruksiya  intensivliyini  əks  etdirir.  O,  quru  çöl  və  şoraəkətlər  üçün 

0,1  baldan,  kifayət  qədər  nəmliyi  olan  mədəni  qaratorpaq  zonaları  üçün  1 

baladək dəyişir.  

Aqroekotoksikoloji  indeks  (A

u

)  fermentativ  reaksiya  prinsipinə  əsas-

lanır,  hansı  ki,  bioloji  mühitdə  pestisidlərin  destruksiyasının  interpritasiya-

sında istifadə etmək olar və aşağıdakı formula ilə hesablanır:       

                          

5000

)

1

(

)

1

(

10

4

3

















ç

ç

ç

u

P

P

P

A

                             (3.24)    

   Aqroekotoksikoloji  indeks  üzrə  ərazinin  pestisidlərlə  çirklənməsi  dörd 

sinfə bölünür: A

u

 ˂ 1 – az təhlükəli; A

u

 = 1- 4 – orta təhlükəli; A

u

 = 5 -7 – 

yüksək təhlükəli;  A

u 

 ˃ 7 – çox yüksək təhlükəli.  

Misal.  Lqovckaya  -52  şəkər  çuğundurunun  becərilməsində  pestisid-

lərlə  boz-meşə  torpaqlarının  çirklənməsinin  təhlükəlilik  sinfini  təyin  etmək 

tələb olunur.  

Ilkin məlumatlar. (cədvəl 3.34), parametr u = 0,6. 

Həlli.  

1.

 

(3.20) formuluna görə pestisidin təhlükəlilik dərəcəsini (C

n

) tapırıq. 

Bu  zaman  insan  üçün  pestisidin  təhlükəlilik  sinfinin  qiymətini  (K

i

) 

cədvəl 1.40, qrafa 2-dən , təbiət üçün isə qrafa 3-dən tapırıq.  

2.

 

(3.21)  formulundan  cədvəl  3.41(qrafa  6)  məlumatlarından  istifadə 

edərək,  təhlükəliliyin  orta  götürülmüş  dərəcəsini  1  və  2  variantlar 

üçün  ayrılıqda  təyin  edirik  (hər  iki  variantda  şəkər  çuğundurunun 

sahəsi 180 ha-dır).  

3.

 

Tətbiq olunan hər pestisidin kütləsi (m

1

, m

2

 ...m

i

) əkin sahəsini pes-

tisid sərfinə vurmaqla (cədvəl 3.34, qrafa 5), variantlar üzrə pestisid-

lərin  ümumi  kütləsini  isə  (∑m

i

)  insektisidləri,  funqisidləri  və 

herbisidləri toplamaqla təyin edirik. Nəticə alırıq ∑m

i

 = 16 048,8 kq 

(1-ci variant);  ∑m

i

 = 944,2 kq (2-ci variant).  

4.

 

Pestisid assortimentlərinin təhlükəliliyinin orta dərəcəsinin (C

cp

) qiy-

mətini  (3.21)  formuluna  görə  tapırıq:  1-ci  variant  üçün  C

cp

  =  4,21;     

2-ci variant üçün C

cp  

= 5,35.   

 

 

5.

 

Ekotoksikoloji doza (D

p

, kq/ha)  (3.22) formuluna əsasən hesablanır 

və 89,2 kq/ha (1-ci variant), 5,24 kq/ha (2-ci variant) bərabərdir.  

---

358 

 

6.

 

Torpağın  pestisidlərlə  çirklənmə  proqnozu  (3.23)  formuluna  əsasən 

hesablanır:   

                   P

ç

 = 89,2 / (4,21.0,6) = 35,2 şərti kq/ha (1 variant); 

       P

ç

= 5,24 / (5,35 . 0,6) = 1,6 şərti kq/ha (2 variant). 

7.

 

(1.24)  formulu  ilə  hesablanan  aqroekotoksikoloji  indeks  (A

u

),  9,7                

(1  variant)  və  0,06  (2  variant)  təşkil  edir.  Alınan  indeksləri  onların 

nor-mativ  qiymətləri  ilə  müqayisə  etdikdə,  belə  nəticəyə  gəlirik  ki, 

şəkər  çuğundurunun  1  variantda  kimyəvi  mühafizəsi  yüksək  təhlü-

kəlidir (A

u

 ˃ 7), ikinci variant isə ekoloji az təhlükəlidir (A

u 

˂ 1).    

Cədvəl 3.34 

ġəkər çuğundurunun becərilməsində bitki mühafizısində istifadə olunan 

kimyəvi vasitələr 

Kimyəvi vasitə 

Preparat 

forması  

 

Pestisidin 

sərfi, kq/ha 

Emalın 

təkrarı  

 

1 ha 

kimyəvi 

vasitə   

Pestisidlərin 

ümumi 

kütləsi, kq 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

1 variant (F = 180 ha) 

İnsektisidlər 

Antio  

25%   KE 

1,6 

1 

1,6 

288 

HXTQ 

12% düst 

20 

1 

20 

3600 

Zolon  

35%  KE 

3,5 

1 

3,5 

630 

PXK 

50%  KE 

3 

2 

6 

1080 

Xlorofos  

80%  KE 

2 

2 

4 

720 

Funqisidlər 

Qranozan  

2% düst  

0,06 

1 

0,06 

10,8 

Bordo mayesi 

1%  C 

8 

1 

8 

1440 

Kalloid kükürd 

80%  SP 

6 

1 

6 

1080 

Tsineb  

80%  SP   

4 

1 

          4 

            720 

Herbisidlər 

Betanal  

16%  KE 

8 

1 

8 

1440 

TXA 

90%  RP 

20 

1 

20 

3600 

Eptam  

72%  KE 

8 

1 

8 

1440 

Cəmi  

 

16048,8  

2 variant (F = 180 ha) 

Insektisidlər 

Bi -58  

40%  KE 

0,9 

1 

0,9 

162 

Karate  

5%  KE 

0,15 

1 

0,15 

27 

Fastak  

10%  KE  

0,1 

1 

0,1 

18 

 

---

359 

 

davamı 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Furadan  

35%  TP 

0,21 

1 

0,21 

37,8 

Funqisidlər 

TMTD 

80%  SP 

0,036 

1 

0,036 

6,4 

Arserid 

60% SP 

2 

1 

2 

360 

Skor  

25%  KE 

0,4 

1 

0,4 

72 

Herbisidlər 

BetanalAM 

82%  KE 

0,33 

1 

0,33 

59,4 

Fyuzilad C 

12,5%  KE 

1 

1 

1 

180 

Lontrel  

30% VR 

0,12 

1 

0,12 

21,6 

Cəmi      

944,2 

 

Aqroekosistemə pestisid yüklənməsini azaltmaq üçün bitki mühafizə-

sinin, zərərli orqanizmləri məhv edən bütün əlverişli formalarının  inteqrasi-

yalı  sistemini:  mexaniki,  fiziki,  bioloji,  biosenotik,  aqrotexniki  və  kimyəvi 

üsullarını  istifadə  etmək  lazımdır.  Bu  zaman  ziyanvericilərin  və  alaq  otla-

rının tamamilə məhv olmamasını qarşıya məqsəd qoymaq lazımdır. Onların 

sayı o səviyyədə saxlanmalıdır ki, hiss olunan iqtisadi itkiyə yol verilməsin.  

Bitki mühafizəsini ekolojiləşdirmək məqsədilə, mikrobioloji vasitələrə 

(bakteriylar,  viruslar,  göbələklər  və  aktinomisetlərin  əsasında  hazırlanmış) 

daha çox yer verilməlidir. Onlar müəyyən ölçüdə kimyəvi sintez olunan pes-

tisidlərin  alternativləridir  və  sonuncudan  ekoloji,  iqtisadi  və  sosial  göstəri-

cilərinə görə üstündür.  

Bitki  xəstəliklərinə  qarşı  Pseudomonos  fluorescens  (planriz  və  rizo-

plan),  Pseudomonas  aureofaciens  (aqat  –25  K,  sirkon,  novosil,  biosil,  im-

munositofit, psevdobakterin-2, krezatsin, albit,  epin-ekstra, lariksin), Bacil-

lus subtilis (baktofit, fitosporin) bakteriyaları əsasında hazırlanan;  həşarat-

larla mübarizə üçün Bacillus thurinqiensis (H-1) subs. Thuringiensis (bitok-

sibatsillin,  baktokulitsid,  bikol,  entobakterin);  gəmiricilər  əleyhinə  Salmo-

nella  enteriditis  var.issatschenko  (baktorodentsid)  biopreparatlar  daha  çox 

istifadə olunur.   

Göbələk  mənşəli  biopreparatlar  (Triechoderma  lignorum  cinsindən 

olan  göbələk):  məsələn,  trixodermin  bitki  xəstəliklərinə  qarşı  istifadə  olu-

nur; boverin kolorada böcəyinə qarşı istifadə olunur. Antibiotiklər əsasında 

preparatlar  (mikroorqanizmlərin  həyat  fəaliyyəti  məhsulları):  fitobakterio-

mitsin, fitolavin – 300 (Actinomisces sp. Cinsindən olan aktinomisetlər əsa-

sında)  bitkilərin  bakterial  və  göbələk  xəstəliklərindən  mühafizəsi  üçün 

istifadə olunur.   

---

360