M ü n d ə r I c a t
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
vəzsifə - yüksək keyfiyyətli məhsulun alınması - hərtərəfli və müxtəkf səviy-
yəli nəzarət tələb edir. Aqroekosistemə insan fəaliyyəti nəticəsində atmos- ferdən, hidrosferdən və torpaqdan daxil olan zəhərli maddə bigeokimyəvi dövrana qoşulur, bitki – yem – qida maddəsi – heyvan orqanizmi – insan or- qanizmi zəncirində transportasiya olur. Aydındır ki, ekoloji təmiz məhsul istehsalını düzgün idarə etmək üçün aqroekoloji monitorinq maddələr dövranının biokimyəvi prosesləri haqda biliklərə əsaslanmalıdır. Bu zaman monitorinqin həcmi vacibdir. Nəzarət altında olan göstəricilərin siyahısına, hökmən insan və heyvan orqanizminə bir başa və dolayısı ilə təsir edən elementlər (Be, Ni, Se, F, Cr və s.) daxildir. Biogen elementlərin, ağır metalların və digər komponentlərin olması- nın mümkünlüyünə suvarma və içməli sularda, bitki və heyvan məhsul- larında, dərman xammalında nəzarət olunmalıdır. Elecə də emal prosesində məhsulun keyfiyyətinə nəzarət lazımdır. Belə aydın olur ki, bütün trofık zəncir nəzarət altında olmalıdır. Monitorinq zamanı ərazının biogeokimyəvi xüsusiyyətlərinin obyektiv uçotu üçün çoxillik məlumatlara əsaslanmaq məqsədəuygundur. Onlar 4 qrupa bölünür: l) tarixi (50 il müddətində torpaqdan istifadənin xarakteri, torpaq fon- dunun istismara başlanması, kimyalaşma səviyyəsinin dinamikası və s.); 2) aqrokimyəvi (əvvəl götürülmüş və müasir torpaq monolitərinin ana- lizinin müqayisəsi, xüsusən, mıkroelementlərin və ağır metalların tərkibinə görə və s.); 3) iqlim şəraiti (hava və su mənbələrinin kimyəvi çirklənmə proses- lərinin inkişafı); 4) təbii biogeokimyəvi əyalətlərin olması haqda məlumatlar. Bizim planetimizi, canlı maddəni və torpaq örtüyünü əmələ gətir- miş kimyəvi elementlər arasında 60-70-i seyrəkdir, hansı ki, qatılığı nl0 -2
-5 %-dir. Lakin bizim planetin yer qabığının ölçülərinə hesabla- dıqda yer kürəsində mikroelementiərin ehtiyyadarı kifayət qədər böyükdür. Son illərin tədqiqatlarının nəticələri "seyrək" elementlərin müstəsna əhəmiyyətini açmağa imkan verdi. Onlar biotun təkamülü və funksiyalarının reallasması prosesində, əkinçiliyin məhsuldarlığı, insanların sağlamlığı üçün 484
əhəmiyyətlidir. Lakin bu elementiərin ümumi miqdarının kifayət qədər çox olmasına baxmayaraq, onlar qeyri - bərabər paylanmışlar və təbii və antro- pogen təsirlər altında geokimyəvi anomaliyalar kimi üzə çıxırlar (Kovda, 1985). Müxtəlif təbii təsərrüfat zonalarında biogenlərin dövranın göstəricisi elementlərin bitkilərdə konsentrasiya və dekonsentrasiya nisbəti, eləcədə bitki - konsentrantları və dekosentrantlarının nisbətidir (Qlazovskaya, 1987). Bitkilərin mikroelementləri bioloji udmasını bioloji udma əmsalının köməyi ilə qiymətləndirmək olar. Onu mikroelementlərin bitkilərdə olan miqdarını onların torpaqda olan miqdarına bölməklə hesablayırlar: K bu
= C kül : C torpaq
. Bioloji udma əmsalı əsasən bitki- indiqatorları təyin edirlər (bu və ya digər elementi daha çox miqdarda toplamaq qabiliyyəti olan bitki). Mürəkkəb çox əsrlik geokimyəvi proseslər nəticəsində qitələrin səthi və torpaq örtüyü spesifik geokimyəvi əlamətlər qazandı. Müxtəlif geokim- yəvi əyalətlər və vilayətlər formalaşdı və yarandı. Onlar miqrasiya edən bir- ləşmələrin müəyyən tərkibi ilə, mühitin reaksiya şəraiti və oksidləşmə-bərpa rejimi ilə, makro- və mikroelementlərin toplanması və itkisi ilə xarakterizə olunur (Güləhmədov, Səttarov, Həsənova, Eyyubova). M..A.Qlazkovskaya, N.Q.Zizina, A.I.Obuxova, A.I.Perelman tədqiqatlarla müəyyən etdilər ki, mikroelementlərin hamısı deyil, onların torpaqda hərəkətli forması fızioloji və aqronomik əhəmiyyətlidir.Bu belə nəticəyə gəlməyə imkan verdi ki, mik- roelementlərin biogeokimyəvi coğrafiyası üzrə dərin kompleks tədqiqatlar aparmalı, onların birləşmə formalarının, miqrasiya və akkumlaysiya qnuna- yğunluqlarının, torpağın münbitliyi və onların insan gigiyenası və sağlamlı- gında əhəmiyyəti öyrənilməlidir. Hər bir element üçün praktiki olaraq 4 qatlıq səviyyəsini fərqləndirirlər: ●elementin çatışmazlığı (orqanizm elementin çatışmazltğtndan əziyyət çəkir);
●elementin optimal miqdarı (orqanizmin yaxşı vəziyyəti ilə qeyd olunur); ● elementin уol verilən qatılığı (orqanizmdə depresiya halları üzə çıxmağa baslayır); ●elementin orqanizm üçün öldürücü (letal) səviyyəsi. Lakin etiraf etmək lazımdır ki, Rusiyada, eləcə də Azərbаусаndа hələ də etibarlı təşkilati sistem yoxdur ki, ərzaq məhsullarında, heyvanlar üçün yemdə ağır metalların və digər zəhərli maddələrin miqdarına ciddi nə- zarət etsin və kəskin sərhədlər qoysun. Burada çətinliklər hər şeydən əvvəl "torpaq-bitki‖ sistemində miqrasiya prosesinin zəif öyrənilməsilə şərtlənir. Nəticədə isə yaxşı ilkin informasiya bazası yaratmaq çətinləşir. Təsiretməyə nəzarət sisteminin və əsaslandırılmış normaların tətbiqi,
485
hərtərəfli tədqiqatlar və müxtəlif profilli mütəxəssislərin iştirakını tələb edən mürəkkəb kompleks vəzifədir. Aqroekoloji monitorinqə aşağıdakılar daxildir: 1. Verilmiş periodda biogeokimyəvi əyalətlərin və rayonların vəziy- yətinin qiymətləndirilməsi və sərhədlərin dəqiqləşdirilməsi məqsədilə tor- pağın zonalar üzrə biogeokimyəvi müayinəsi; 2. Məlumatlar bankı və bazalarının müasir inteqral metodları vasitə- silə elementlərin ümumi miqdarı və hərəkətli formalarının təyin edilməsi; 3. Zonal aqrosenozların bitkilərinin cins və növlərinin biogeokimyəvi spesifiklikləri üzrə çıxarmaq üçün rayonlar üzrə əsas kənd təsərrüfatı bitki- lərinin kimyəvi element tərkibinin təyin edilməsi; 4. Müxtəlif tip torpaqlarda fon elementlərinin miqdarını orta statistik göstəicilərin müəyyənləşdirməsi; 5. Nümunələrin saxlanması zaman kimyəvi və bioloji proseslər nəti- cəsində elementiərin һərəkətliyini istisna edən, makroelementlərin və ağır metalların hərəkətli formasmın torpaq nümunələrindən metodikaya uyğun təyin edilməsi; 6. Torpaqda metalların hərəkətliyinə əhəmiyyətli təsir göstərən anion- ların dinamikasına nəzrət.
Yüklə 11,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|