M u n darij a

Ikkinchi kichik guruh 
Kattalik. Ikkinchi kichik guruhda tarbiyachi bolalarga uzunligi, kengligi, 
balandligi, shuningdek, kattaligi bo‘yicha butunlay kechkin farq qiluvchi buyumlarni 
(lentalar, qog‘oz, karton polsokalari, brusoklar va b) taqqoslashni o‘rgatadi. 
Buyumlarning o‘lchamlari bo‘yicha nisbatanlarini aniq so‘zlaridan foydalanib ifodalashga 
o‘rgatadi: uzun –qisqa, uzunliklari bo‘yicha bir xil (teng); keng –tor, kenligi bo‘yicha bir 
xil (teng) baland –past, balandligi bo‘yicha bir xil (teng), ortiq –kam, miqdori bo‘yicha 
bir xil (teng). 

---

Bunday taqqoslash uchun avval bir – biridan kattaligi bo‘yicha biror alomatiga 
ko‘ra farq qiluvchi buyumlar, masalan, kengligi jihatdan bir xil, bir xil rangl, bir xil 
materialdan tayyorlangan, uzunliklari bo‘yicha bir xil bo‘lgan lentalarni berish mumkin. 
Bir lenta ikkinchisidan biroz uzunroq (qisqaroq0 bo‘lishi kerak. Bu bolalarning 
buyumlardagi masofa elementlarini ajratib yordam beradi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarni kattalik alomatlari bo‘yicha buyumlarni 
taqqoslashga o‘rgatishda u yoki bu obektning uzunligi kengligi, balandligi, deb nimani 
aytilishini qo‘l harakati bilan ko‘rsatish zarur. Masalan, 2 ta dentaning uzunliklari 
bo‘yicha taqqoslashda tarbiyachi qo‘lini birinchi denta bo‘ylab ham, ikkinchi denta 
bo‘ylab ham (chapdan o‘ngga) yuritib, ―bu denta uzunroq, bu lenta esa qisqaroq 
(kaltaroq)‖ deb tushuntiradi. Shundan keyin bolaga barmog‘i (kafti) bilan lenta bo‘ylab 
(uning bir chekkasidan ikkinchi chekkasigacha) o‘tishni taklif qiladi. Obektlarning 
balandliklari bo‘yicha taqqoslashda tarbiyachi qo‘lini buyum bo‘ylab pastdan yuqoriga, 
asosidan ustki qirrasigacha o‘tkazadi; buyumlarning butunicha kattaligi bo‘yicha 
taqqoslashda tarbiyachi qo‘lini oldin birinchi, keyin ikkinchi buyum atrofida aylantirib 
chiqadi. 
Bolalar buyumlarning uzunligi, kengligi, balandligi bo‘yicha yonma –yon qo‘yib 
va birini ikkichisining ustiga qo‘yib taqqoslashga o‘rgatiladi. Dastlab buyumlarni yoniga 
qo‘yib taqqoslashdan boshlash maqsadga muvofiq, chunki taqqoslash uchun bir xil 
rangdagi buyumlar beriladi, bunday buyumlar bir –birining ustiga qo‘yib taqqoslansa, 
qo‘shilib ketadi. Har xil rangdagi buyumlardan foydalanayotganda ustiga qo‘yib 
taqqoslash usulidan foydalanish kerak. Tarbiyachi bu usullardan foydalanish kerak. 
Tarbiyachi bu usullardan qanday qildib to‘g‘ri foydalanishni ko‘rsatadi: buyumlarning 
uzunligini yoshiga qo‘yib taqqoslaganda buyumlarni shunday qator qilib qo‘yish kerakki,
ularning bir tomondagi (masalan, chapdagi) oxirlari yonma- yon tursin. Ustiga qo‘yish 
usulidan foydalanganda buyumlarning nafaqat (chapdagi) oxirlarini, balki ularning ustki 
va ostki qirralari (chekalari) ni ham ustma –ust joylashtiriladi. Tarbyaichi bir qismi 
ko‘rinib turgan buyum uzunroq ekanini tushuntiradi. 
Tarbiyachi bolalarga ajratilgan belgilarni, taqqoslanayotgan ikkala buyumning 
nomini so‘zlar bilan aytishni o‘rgatadi (―Qizil lenta yashil lentadan uzun, yashil lenta esa 
qizil lentadan qisqa‖). 
Tarbiyachi buyumlardagi belgilarni (kenglik, baladlik) taqqoslashga doir 
mashqlarga bolalarning qiziqishlarini oshirish uchun har xil o‘yin vaziyatlarini hosil 
qiladi. Masalan, ayiqchalarga sharflar bog‘laydi, qo‘g‘irchoqlarga esa lentalar taqishadi. 
Bitta sharf (lenta) bog‘lanadi, ikkinchisi esa bog‘lanmadi. Nega? Bir sharfni (lentani) 
ikkinchisiga yonma- yon qo‘yib, tarbiyachi birinchisi ikkinchisidan qisqa ekanini 
ko‘rsatadi. Ikkinchi bir o‘yin o‘yin vaziyatida nega bir ko‘prikchadan parovoz o‘tgan –u, 
ikkinchisidan nega o‘tmaganini aniqlash; mashina qaysi darvozadan o‘tgan, qaysi 
darvozadan o‘tmaganini, nega o‘tmaginini aniqlash talab qilinadi. ―Kimning barmoqlari 

---

uzun?‖ ―Kimning uyi baland‖, ―Kimning sharfi keng?‖ va boshqa turdagi o‘yin –
mashqlarni o‘tkazish ham mumkin. 
Shundan keyin bir xil shakldagi, har xil rangdagi bittadan boqsha komponentlari 
(parametrlari) teng buyumlarni taqqoslashga kirishiladi, bunda (balandligi yoki uzunligi 
va b.) bolalarning e‘tibori teng bo‘lmagan parametrlarga qaratiladi. Ajralib turgan 
parametri, kattaligi bo‘yicha kontrast bo‘lgan buyumlar taqqoslash uchun olinadi, bu hol 
ularni ajratishni ancha osonlashtiradi. O‘yin vaziyatidan foydalanish mumkin. Masalan, 
ikkinchi kichik guruh bolalari bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda (uzunlik haqidagi 
tasavvurlarni tarkib toptirishda) tarbiyachi har qaysi bolaga bir –biridan uzunligi bilan 
farq qiluvchi ikkitadan rangli qalam beradi. O‘yinchoq quyon uzun qalamlarni, o‘yinchoq 
mushuk esa kalta qalamlarni ―yig‘adi‖. Tarbiyachi bolalarning e‘tiborini quyonning 
quloqlari uo‘un, dumi esa kalta ekaniga, mushukning dumi uzun, quloqlari esa kalta 
ekaniga qaratadi. 
Shundan keyin tarbiyachi bolalarni ajratilgan parametri bo‘yicha buyumlarni 
bevosita taqqoslashga o‘rgatadi. Bu bosqichda bolalar seminar harakatlar (ustiga qo‘yish, 
yoniga qo‘yish va b.) ni o‘zlashtirishadi. Bunday harakatlar natijasida bolalar nisbiy 
kattalikni aniqlaydilar. Shu maqsadda taqqoslanuvchi parametrlari kontrast bo‘lmagan 
buyumlardan foydalanishadi. Shu bilan bir vaqtda bolalarning tenglik haqidagi tasavvuri 
(―balandligi, uzunligi. Kengligi‖ va b. Bo‘yicha teng) tarkib topadi. Chunonchi, ―baland – 
past – teng‖ (balandligi bo‘yicha) ekanligi haqidagi tasavvurlarni tarkib toptirishda 
balandlikning o‘zini ajratilganidan keyin bolalarga, masalan, balandlikning o‘zini 
ajratilganidan keyin bolalarga, masalan, balandligi bo‘yicha (kontrast bo‘lgan) farq 
qilmaydigan ikkita minorachani berish mumkin. Tarbiyachi ikkita minorachani stolning 
har xil chetlariga qo‘yadi va bolalardan ular balandliklari bo‘yicha teng yoki teng 
emasliklarini so‘raydi. Odatdagidek bolalarning fikrlari bir xil bo‘lmaydi. Ulardan 
qaysilari haq, qaysi minora baland ekanini qanday bilish mumki? Tarbiyachi ikkila 
minorani yonma- yon qo‘yib, o‘z harakatlarini tushuntiradi. Bunday holatda qaysi 
minoracha baland ekani hammaga ko‘rinib turadi. 
Bolalarning masofalarni aniqlashlarini osonlashtirish uchun atrof – muhitdagi 
shunday buyumlardan foydalanish kerakki, ularda masofa ko‘proq o‘rinni egallasin, shu 
bilan bir qatorda dastlabki mashg‘ulotlarda yassi byumlardan ko‘proq foydalanish kerak. 
Bundan tashqari, bolalar uchun seminar ahamiyatga ega bo‘lgan, har xil
faoliyatlardan ular keng foydalanadigan buyumlardan foydalanishga harakat qilish kerak; 
bular har xil uzunlik va kenglikdagi lentalar, har xil uzunlikdagi sakragichlar, qurilish 
materiallari detallari (har xil uzunlikdagi brusoklar, kengligi har xi plastinalar, 
yo‘g‘onliklari har xil qilindrlar, tayoqlar), har xil balandlikdagi piramidalar, kegllar, 
archachalar va boshqa ko‘pgina buyumlar va o‘yinchoqlar bo‘lishi mumkin. Har qaysi 
mashg‘ulotda bolalarga tarqatma material (kengligi teng bo‘lgan holda har xil uzunlikdagi 
qog‘oz poloskalar va aksincha, uzunligi teng bo‘lgan har xil kenglikdagi qog‘oz 

---

poloskalar; har xil uzunlikdagi, har xil kenglikdagi qog‘oz poloskalar, iplar, har xil 
qalinlikdai lattaputtalar va b.) bilan ishlash imkonini berish kerak. Tarqatma materiallar 
bilan ishlash har bir bolaga buyumlarning kattaliklarini har tomonlama tekshirish 
imkonini beradi. 
Bolalarda har xil uzunlikdagi buyumlarni farqlash va tegishli atamalar bilan 
aniqlash malakalari tarkib topishiga va shakllanishiga imkon bergan ba‘zi mashg‘ulotlarni 
qaraymiz. 
Ikkinchi kichik guruhda o‘tkazilgan birinchi mashg‘ulotning dastur mazmuni 
quyidagilardan iborat: 
1) bolalarga taqqoslash natijasida buyumlardagi masofani ajratishni o‘rgatish; 
2) yoniga qo‘yish va ustiga qo‘yish usullaridan foydalanib, taqqoslash bilan uzun 
va kalta buyumlarni farqlash malakasini rivojlantirish; 
3) bolalarni har xil uzunlikdagi buyumlarni mos atamalar bilan aniqlash bo‘yicha 
mashq qildirish. 
Mashg‘ulotlar uchun har xil uzunlikdagi ikkita lenta va ikkita chizg‘ich didaktik 
material bo‘lib xizmat qiladi; bolalar uchun va qisqa (kalta) qog‘oz poloskadan 
foydalanishadi. Tarbiyachi bolalar e‘tiborini doskadagi biri ikkinchisining tagiga qoqib 
qo‘yilgan lentalarga qaratadi va ularning kattaliklarini topishni taklif qiladi. Bolalar bir 
lenta baland, ikkinchisi past (Lola);, biri uzun, ikkinchisi qisqa (zamira); biri kalta, 
ikkinchisi esa katta (said) deb javob berishadi. Ko‘rib turibmizki, Zamiragina to‘g‘ri 
javob bergan. Bolalarning javoblarini aniqlashtirib, tarbiyachi ta‘kidlaydi: ―Lentalar 
uzunliklari bo‘yicha har xil. Biri uzun, ikkinchisi kalta‖. Tarbiyachi lentalarning 
kattaliklarini aytish bilan bir vaqtda ularni ko‘rsatadi. (―Mana uzun lentaning uzunligi, 
mana kalta lentaning uzunligi‖). Shundan keyin bolalar lentalarning uzunliklarini 
ko‘rsatishadi, bunda ular ko‘rsatilayotgan lentaning kattaligini aytib turishdi, 5-6 ta 
boladan so‘ralganidan keyin tarbiyachi yakun yasagandek bo‘ldi: ―Bu lentalar uzunliklari 
bo‘yicha har xil. Bir lenta uzun, ikkinchi lenta esa kalta‖. Har xil uzunlikdagi 
chizg‘ichlarning kattaliklari ham xuddi shunday usul bilan taqqochlandi va aniqlandi. 
Mashg‘ulotning ikkinchi qismida bolalarning hammasi tarbiyachining ushbu topshirig‘ini 
bajarishadi: uzun, kalta poloskani ko‘rsat kalta poloska tagiga uzun poloskani shunday 
qo‘yki, ularning chap oxirlari tekis tursin; uzun, kalta poloskaga bayroqcha, kalta 
poloskaga koptok rasmini chiz. Har bir topshiriq bajarilganidan keyin tarbiyachi 
bolalardan so‘rab, ularni taqqoslanayotgan buyumlarning kattaliklariga aniq ta‘rif 
berishga o‘rgata bordi. Mashg‘ulot oxiriga kelib, ba‘zi bolalar hatto bunday yoyiq 
gaplarning ham uddasidan chiqishdi; ―Men uzun poloskaga bayroqcha rasmni, kalta 
poloskaga koptok rasmini soldim‖. 
Bolalarning hammasi uzun va kalta buyumlarni to‘g‘ri ko‘rsatishdi, ammo ba‘zi 
bolalar poloskalarni katta va kichik poloska, deb aniqlashni davom ettirishdi. Bunday 
aniqlashlarni bir mashg‘ulot davomida amalga oshiri bo‘lmaydi. Shu sababli navbatdagi 

---

ikki mashg‘ulot davomida tarbiyachi bolalarning uzun va kalta buyumlarni mos atamalar 
bilan aniqlab taqqoslash va farqlash malakalarini mustahkamladi. Bunda u bolalarda har 
qanday uzunlikdagi buyumlar uzun – qisqa (kalta), uzunroq – kaltaroq buyumlar kabi 
umumiy tasavvurni tarkib toptirish uchun taqqoslanadigan buyumlar doirasini asta – sekin 
kengaytirib borishni lozim topdi. 
Shunday mashqlar natijasida bolalar buyumning nisbiy kattaligini asta –sekin ko‘z 
bilan chamalab aniqlashga o‘rgatiladi. Bolada kattalik bo‘yicha munosabatlarni aniqlash 
usulining o‘zi shakllanadi. 
―Keng – tor – teng‖ (kengligi bo‘yicha) tasavvuri ham buyumlarni ustiga qo‘yish 
usuli bilan shakllantiriladi. 
―Yo‘g‘on – ingichka – teng‖ (qalinligi (qo‘g‘onligi) bo‘yicha) tasavvuri har xil 
buyumlarni bevosita taqqoslash (yoniga qo‘yish usuli bilan) da shakllanadi. Buning 
qalinligi bo‘yicha har xil, yo‘g‘onligi bo‘yicha har xil qalamlarni olish mumkin. 
Bolalar har xil o‘lchamli buyumlarni taqqoslay oladigan va tegishli belgilarni ajrata 
oladigan bo‘lganlaridan keyin ―Topshiriq‖ didaktik o‘yini o‘tkaziladi. Topshiriqni 
tarbiyachi beradi (masalan, qo‘g‘irchoq nomidan), bolalar esa u aytgan buyumni 
)qo‘g‘irchoqni), masalan, baland archani, uzun qalamni, keng lentani (2 – 3 juft buyumlar 
orasidan tanlab) ko‘rsatishlari yoki keltirishlari kerak. 
Bolalar kontrast o‘lchamli buyumlarni taqqoslashga o‘rgatilganidan keyin 
tarbiyachi ularni buyumlarning uzunliklari, balandliklari bo‘yicha teng bo‘lish bilan 
tanishtiradi, uzunliklari bo‘yicha bir xil (teng), balandliklari bo‘yicha bir hil (teng) 
tegan ifodalardan foydalanishga o‘rgatadi. Shu maqsadda ―shunday uzunlikdagi lentani 
top‖, ―balandligi shunday archani top‖ kabi o‘yin mashqlardan foydalanish mumkin.