M u n darij a

balandliklari o‘sib borish (kamayib borish) tartibida, qator qilib qo‘yishga o‘rgatish 
kerak. Bunda qiyinchilik shundan iborat bo‘ladiki, bolalar kattaliklari va ranglari bilan 
farq qiluvchi buyumni taqqoslaydilar, shuningdek, o‘lchamlari bo‘yicha kontrastlari kam 
bo‘lgan uch –to‘rtta buyumlarning kattalkilarini sifatlarini qiyosiy darajalarini qo‘llab, 
aniqlaydilar. 
Mashg‘ulotlarda asosiy e‘tibor bolalarda buyumlarning uzunliklarini ajratish va 
ko‘rsatish, buyumlarning uzunlik bo‘yicha tengligi yoki tengmasligini aniqlash, shu 
asosda ular kattaliklarining aniq ta‘rifini bera olish malakalarining shakllanishiga 
qaratiladi. Masalan, tarbiyachi to‘rtta bolani chaqiradi va ularga ikkitadan bo‘lib 
sakragichni olishni va uni uzunligi bo‘yicha tuzib turishni taklif qiladi. Bolalarga 
murojaat qilib, tarbiyachi so‘raydi: ―Bu sakrag‘ichlarning uzunliklari haqida nima deyish 
mumkin? ―Savolning bunday qo‘yilishi bolalarga har xil javob berish imkonini berdi, 
boshqacha aytganda, ular har qaysi sakrag‘ichning nisbiy kattaligini aytishlari mumkin, 
yoki sakrag‘ichlar kattaliklari bo‘yicha har xil deyishlari ham mumkin edi. Bolalar 
javobning birinchi variatini afzal ko‘rishdi. ―Bolalar, to‘g‘ri aytdingiz, sakrag‘ichlar uzun 
va kalta‖, - deydi tarbiyachi. 
- ―Nega biz ularni shunday atayman?‖ 
- ―Chunki ular kattaliklari bo‘yicha har xil‖. (Sevgi). 
- ―Chunki ularning uzunliklari har xil‖, - deb aniqlashtiradi Karima. Tarbiyachi 
Karimaning javobini ma‘qullab, boshqa bolalarni chiqaradi va ularga har qaysi 
sakrag‘ichning uzunligini kattalikni aytish bilavn ko‘rsatishni talab qiladi. Bunda 
tarbiyachi bunday savollarni beradi: ―Kim kalta (uzun) sakrag‘ichni ushlab turibdi?‖, 
―Zohida bilan Mastura, Ilhom bilan Azamat qanay sakrag‘ichni ushlab turishibdi?‖. 
Qizcha bir sakrag‘ich ikkinchi sakrag‘ichdan qancha uo‘unligini ko‘rsatadi. Sakrag‘ichlar 
uzunliklari orasidagi farqni hamma bolalardan qo‘lni ochib ko‘rsatish talab qilinadi. 
Bolalar masofa bo‘yicha taqqoslash usulini shunday o‘zlashtiradilar. 

---

Bolalarni kam kontrastli buyumlarning kattaliklarini farqlash va qiyosiy sifatlarini 
ishlatish bo‘yicha mashq qildirish uchun ularga har xil uzunlikdagi brusokdan yoki 
poloskalardan zina tuzishni taklif qilish mumkin. Bundan oldin ―zina‖ pog‘onalarini, 
uzunliklarini ko‘rsatib, ikkitalab taqqoslashni, so‘ngresa butun pog‘onani o‘sib borish 
tartibida ham, kamayib borish tartibida ham taqqoslashni taklif qilish maqsadga muvofiq. 
Buyumlarning ayrim masofalarini differensiallashda va ular orasidagi o‘lchov 
munosabatlarini o‘rnatishda etakchi o‘rinni o‘lchashga ajratilishi yuqorida aytilgan edi. 
Ammo o‘lchash faoliyati ham boshqa har qanday foaliyatlar kabi maxsus malakalar 
egallangandagina samarali bo‘ladi. Bu malakalar ham doim ular takrorlab turilgandagina, 
o‘lchash ko‘nikmalariga ztadi. Kattalar tomonidan maqsadga muvofiq boshqarilib 
turilgandagina o‘lchash malakalarini egallash (o‘zlashtirish0 mumkin bo‘ladi. Ish tajribasi 
shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘lchash malakalarini egallash besh yoshga qadam qo‘ygan 
bolalarda jiddiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, chunki bu harakatlar katta aniqlikni, 
o‘lchovni surishda qo‘l harakatlarining muvofiqlashtirilganini, sanoq va o‘lchashni birga 
qo‘shib borishni talab qiladi. Shu bilan birga, A.M.Leushinaning tekshirishlari 
ko‘rsatishicha, bolalar hayotining beshinchi yoshida sanoqning asosiy qoidalariningina 
egallab ola boshlaydilar. 
Bir vaqtning o‘zida sanoq va o‘lchash malakalarini (ularning asl ma‘nosida) 
o‘zlashtirib olish bolalar uchun qiyinchilik qiladi. Shu sabbali o‘rta guruhda o‘lchashlarni 
―modellashtirish‖, ya‘ni o‘lchanayotgan masofani unga joylashgan o‘lchov miqdori bilan 
taqqoslashdan foydalanish maqsadga muvofiq. Misol keltiramiz. 
Bolalarning stollarida har xil uo‘unlik va har xil rangdagi poloskalar qo‘yilgan. 
Tarbiyachining ―Kattaliklari bo‘yicha bular qanday poloskalar?‖ – degan savoliga bolalar 
bunday javob berishadi. ―Uzunliklar bo‘yicha har xil poloskalar‖, ―Biri uzun, biri kalta 
poloskalar‖ va h.k. 
Tarbiyachining ―Bolalar, Siz nima deysiz, har qaysi poloskaning uzunligini bilish 
uchun nima qilish kerak?‖ – degan savoliga bolalar bunday javob berishadi: ―Ularni 
qarash kerak‖. ―Ularni taqqoslash kerak‖. Tarbiyachi qarash ham mumkin, o‘lchash ham 
mumkin, ammo eng yaxshisi o‘lchash kerakligini aytadi. Shunda biz har qaysi 
poloskaning uzunligini aniq bilamiz. Mana bu o‘lchov bilan o‘lchaymiz. Tarbiyachi 
bolalarga o‘lchovni ko‘rsatadi, ularni o‘lchovni ko‘rishga taklif qiladi. Qanday o‘lchash 
kerakligini tushuntiradi: ―O‘lchovni men poloskaning chapdan eng chekkasiga qo‘yaman. 
Birinchi o‘lchov yoniga yana bitta o‘lchovni qo‘yaman. Boshqa o‘lchov sig‘maydi‖. 
Bolalar katta poloskaning uo‘unligi ikkita o‘lchovga tengligini shunday tushunib oladilar. 
Shundan keyin ularga stollarida yotgan ikkinchi kesmani o‘lchash taklif qilinadi. Bolalar 
har xil, ammo ko‘pincha eng uzun poloskalarni o‘lchashadi. Shundan keyin tarbiyachi 
ular qanday polsokalarngi o‘lchaganliklarini, unga o‘lchov necha marta joylashganini 
oydinlashtirib oladi. Bolalarning javoblarini tinglab, umumlashtiradi: ―Ko‘rayapsizmi, 
hammangizning poloskachalaringizning uzunligi har xil, poloskalaringizga o‘lchov 4 

---

marta ham, 3 marta ham, 2 marta ham joylashgan‖. Bolalar uo‘un va qisqa poloskaning 
uzunliklarini o‘lchashadi, uo‘un va qisqa poloskalarning uzunliklari nechtadan o‘lchamga 
tengligini gapirib beradilar, qayis poloskaga o‘lchov ko‘p, qaysi poloskaga kam 
joylashganini, nega shundayligini aniqlaydilar. Bolalarning javoblari: ―Chunki uzun 
poloska kalta poloskadan uo‘unroq‖ (Munira), ―Chunki kalta poloskaning uzunligi kichik, 
uzun poloskaning uzunligi katta‖ (Lola). Javoblar bolalarning taqqoslanayotgan buyumlar 
orasidagi munosabatlarni tushunishlari, bu munosabatlarni so‘zlar bilan so‘zlar bilan 
aniqlay olishlaridan guvohlik beradi. 
Ammo bolalar nega bir poloska ikkinchi poloskadan uchun ekanini ko‘ra olishlari 
uchun bunday ishni doska oldida flanelegrafda bajarish bilan chegaralanish kerak. 
(birinchi poloskaga 4 ta, ikkinchisiga esa faqat e ta bir xil o‘lchov qo‘yiladi). 
Shunday qilib, ikkinchi kichik va o‘rta guruhlarning asosiy vazifalari bolalarda 
buyumlarning uzunliklari, kengliklari va balandliklari (qalinliklari) ga nisbatan masofa 
turlari haqidagi tasavvurlarni shakllantirish va shu asosda: 
a) o‘lovlari kontrast bo‘lgan ikkita buyumni taqqoslashda; 
b) bittasi namuna vazifasini bajaradigan usta buyumni taqqoslashda; 
v) bolalar tomonidan seriasion qatorga tartibga solib qo‘yiladigan o‘lchovlari 
bo‘yicha ko‘proq kontrast bo‘lgan to‘rt – besh va undan ortiq buyumlarni taqqoslashda 
buyumlarning kattaliklarini farqlash va ularni so‘zlash bilan aniqlash malakalarini 
rivojlantirishdan iborat. 
Bunda bolalar bir vaqtning o‘zida o‘zaro teskari munosabatlarni o‘rnatish bilan 
buyumlar kattaliklarining kamayish va o‘sish darajalarining qiyosiy bahosi (uzunroq – 
kaltaroq) ni ham, ular kattaliklarining nisbiy bahosini ham (uzun – qisqa) o‘zlashtirib 
oladilar. Bu bilimlarni o‘zlashtirish hajmli buyumlarning uch o‘lchovli ekanligi haqidagi 
tasavvurlarni bundan keyin rivojlantirish uchun asos bo‘ladi. 
Masofalarning har xil turlari bilan tanishtirishni asta –sekin amalga oshirish kerak. 
Chunonchi, eng oldin bolalarni yassi buyumlarda uzunlikni aniqlashga, buyumlarning 
uzunliklari bo‘yicha taqqoslashga va ularning katatliklariga oid ta‘riflar berishga o‘rgatish 
maqsadga muvofiq. So‘ngra buyumlarning kengligi bo‘yicha, ularning kattaliklarini 
aniqlab, taqqoslash kerak. Shundan keyin bolalar buyumlarda balandlikni, nihoyat, 
qalinlik (yo‘g‘onlik) ni ajratish malakaisni egallaydilar.