M umarova, М. Nabiyeva

Ishni xulosalash.

0 ‘qituvchi:

• 
  Biz ketma-ketligi buzilgan (aralash) gaplardan nim a tuzdik?
  

(Hikoya.)

• 
  Biz buni qanday bajardik? (Gaplarni mazmuniga qarab tartib bilan joylashtirdik.)
  

- Bu hikoyaga qanday sarlavha qo‘yish mumkin? «Kuch birlikda» degan sarlavha to‘g‘ri bo‘ladimi? - deb o‘quvchilardan so‘raydi.
M ana shunday og‘zaki bajarilgan ishni daftarga yozish uchun hikoya to i iq yoki undan ikkita gap ko‘chiriladi yoxud aytib turib yozdiriladi, chunki shunday qilinganda o‘quvchilar mashqning m aqsadini og‘zaki tushunib olib, hikoyalashda m azm unning bogianishiga, ketm a-ketligiga aham iyat berishni oiganadilar.
T o ‘p lam dagi ikkinchi sinf uchun a j n t i l r pn tnyyp,YUr1*1, — larining m atnlarini ham shu usul bilan o ‘ £
¹⁷ i v L ^ y nomidagi
O ' z b e k i s to n M K
Q ism larga b o ‘lingan m atnlar ustida ishlash to ‘liq darsni talab qilmaydi. Tayyorlov xarakteridagi yozuv m ashqlari ham ikkinchi sinfda, birinchi yarim yilning ilk kunlarida boshlanadi. 0 ‘q uvchilar berilgan so ‘z lardan gap tuzadilar yoki m atnda yetishm agan so ‘zlarni o ‘rniga qo ‘y adilar va bayon yozishda nim alarga alohida e ’tibor berishni o ‘rg anadilar. Bu m ashq o ‘q uvchilarda sodda gaplarda ishtirok etgan so ‘zlarn i tartib bilan joylashtirishga oid tushunchalarini kengaytiradi. Shuni unutm aslik kerak-ki, tartibsiz (aralash) berilgan so ‘zlardan gap tuzishdan avval, o ‘q ituvchi bolalarga m atnni o ‘qib eshittiradi. B olalar yozuv taxtasiga yozilgan qator so ‘zlarni k o ‘zdan kechiradilar. Ish o ‘q ituvchi rahbarligida olib boriladi. 0 ‘q ituvchi o ‘q uvchilarning yozuv taxtasidagi gaplarni izchillikka rioya qilgan holda yoza olishlariga ishonch hosil qilgach, yozishga ruxsat etadi. Tayyorlov m azm unidagi m ashqlam ing xususiyati shundaki, bunda m atn qism larini har bir o ‘q uvchi yozadi.
Bunday ish uslubini «Yaxshi fazilat» matniga tatbiq qilamiz.
Hikoyani so'zlab berish va yozishda bo‘g‘inli hamda ketma-ket kelgan, talaffuzi bir xil va yozilishi farq qiladigan jarangli undoshli so‘zlar uchrashi aytiladi. Shundan so‘ng o‘qituvchi hikoyani o‘qiydi va savollar orqali uni tahlil qiladi:
Zarifjon qayerdan kelayotgan edi? Yo‘lda qanday voqea yuz berdi?
Hikoyaning oxirgi gapida «rahmat» o‘rniga qanday so‘z ishlatilgan?
Endi o‘qituvchi o‘quvchilarga: «M atnni diqqat bilan tinglang va matndan yozilishi o‘rganilgan so‘zlarni aniqlang» deb topshiriq beradi va m atnni qayta o‘qiydi.
Shundan so‘ng m atndan o ‘qu vchilar bilan birgalikda kelayotgan, ketayotgan ayolni, ayolpulni, chiqarib, minnatdor so‘zlari ajratilib yozuv taxtasiga yoziladi. Bu so‘zlarni oldindan yozuv taxtasiga yozib, ustini berkitib qo‘ysa ham b o iad i. U larni imlo jihatdan tahlil qilayotganda ochish m um kin. (M atndan imlosi eslatilgan so‘zlarni to‘g‘ri ajratib olganliklarini tekshirishda foydalaniladi).
Shundan so‘ng o‘qu vchilar yozuv taxtasiga yozilgan quyidagi savollarga javob beradilar:

1. 
   Zarifjonning odati qanday?
   
2. 
   Bu haqda ikkinchi gapda nim a deyilgan?
   
3. 
   YoMda qanday voqea yuz berdi?
   

18

4. 
   Zarifjon pulni nim a qildi?
   
5. 
   Ayol kim dan m innatdor bo‘ldi?
   

0 ‘qituvchi o‘quvchilarning hikoyasini eshitgach: «Biz bu qisqa hikoyani yozsak, bayon hosil boMadi. Buning uchun har bir qismni navbat bilan yozamiz», deydi. 0 ‘quvchilar daftarlarini bayon yozish uchun tayyorlaydilar. 0 ‘qituvchi esa o‘quv chilar uchun yozuv taxtasiga nam una yozadi. Ish shunday izchillikda davom etadi.
0 ‘qituvchi o‘quvchilarga tanish savollarni beradi. H ar bir savolga olingan javob tezda tahlil qilinib, yozuv taxtasiga ham da daftarga yoziladi. Bundan oldin, o‘quvchilarga hikoyaning qism lari, ayrim so‘zlarni yozishda qanday qoidalardan foydalanish eslatiladi.
Bayon yozib bo‘lingach, qoidasi takrorlangan so‘zning tagiga chizish topshirilishi mumkin. Yuqorida ko‘rsatilgan ish turi, ya’ni gaplarni bir- biriga bog‘lab yozish usuli o ‘quvchilarni bayon yozishga tayyorlaydi.
Ikkinchi sinfda bayon yozish darslari ikki turda o‘tkaziladi:

1. 
   Avval o‘quvchilar 30 -4 0 so‘zli m atnni savollar va javob m azm unini ochuvchi so‘zlar orqali ifodalaydilar. Savollarda faqat m atnni bayon qilish tartibi aniqlanmay, balki har bir gapning so‘z tarkibi ham aniqlanadi. Shu bilan birga o ‘quvchilarni jam oa bo‘lib rejadagi savollar asosida javob topishga o‘rgatiladi.
   
2. 
   B ayonning ikkinchi turi o‘quvchilarga bayon m atn in i yoz­ m a ifodalashda ko‘proq crkinlik beradi. Savol-javob m atnlariga qaraganda bayon m atnlarining hajm i ko‘proq bo‘ladi ( 5 0 - 6 0 so‘z). Tayyor reja bayon m atnining tartibini aniqlab beradi, biroq bayon m a tn in in g har bir qismi uchun o‘quvchilar m atnning o‘zid a yoki savollarida qatnashm agan turli xildagi gaplardan va boshqa so‘zlardan foydalanishlari m um kin.
   

Bayonning ikkala turi uchun m atnlarning rejasi beriladi. Im lo ustida ishlash, matnni tahlil qilishda esa m etodik qism da bayon yozish uchun berilgan namunadan foydalanish tavsiya etiladi. Ikkinchi sinf o‘quvchilarini bayon yozishga o‘rgatish savollarga berilgan so‘zlar bilan javob yozishdan boshlanadi. Bu xildagi bayonlarda m atnda nechta gap b o isa, xuddi shu mazmundagi savollar beriladi. Savollarga javob berishda javob mazmunini ochuvchi so‘zlar savolning qatoriga yozilib, tik chiziq bilan ajratiladi. 0 ‘quvchilar yuqoridagi ish turini bajarishga
19
ko‘nikm a hosil qilganlaridan so‘ng rejadagi berilgan savollarni yetishm agan so‘zlar bilan to‘ldirib yozish topshiriladi. Savol o‘rniga berilgan so‘zlarni qo‘shib bayon yozish usulini «Uzumzorda» m atnining tahlilida ko‘ram iz (34-betga qarang). Bu birinchi o‘tkazilayotgan bayon darsi bo‘lganligi uchun bolalarga avvalo bayon, uning maqsadi haqida tushuncha beriladi. Shundan so‘ng matn yozuv taxtasiga yoziladi. Imlosi va talaffuzi qiyin so‘zlar (ajratib ko‘rsatilgan) qizil rangli bo‘r bilan yozib qo‘yiladi.