Madaniyat va sport ishlari vazirligi

 

---

5 
1.
 
IQTIDOR VA ISTE’DOD HAQIDA TUSHUNCHALAR 
Iqtidor – bu inson psixikasining butun umr davomida tizimli rivojlanuvchi 
sifati bо‘lib, insonning boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir necha sohada 
yuqori natijalarga erishish imkoniga ega ekanligi bilan belgilanadi.
Psixologik lug‘atda “iqtidor” tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi: 
1)
iqtidor 
bu 
– 
faoliyatning 
muvaffaqiyatli 
amalga 
oshirilishini 
ta’minlaydigan qobiliyatlarning о‘ziga xos uyg‘unlashuvidir; 
2)
iqtidor bu – insonning imkoniyatlari doirasi, faoliyatlari darajasi va о‘ziga 
xosligini belgilaydigan umumiy qobiliyatlar; 
3)
iqtidor bu – aqliy potensial, ta’lim olish qobiliyati va bilish 
imkoniyatlarining bir butun individual xarakteristikasi; 
4)
iqtidor bu – tabiat tomonidan in’om etilgan qobiliyatlar, qobiliyatlar tabiiy 
asoslarining о‘ziga xosligi va ularning namoyon bо‘lishi darajalari; 
5)
iqtidor bu – iste’dodlilik, faoliyatda yuqori natijalarga erishish uchun 
ichki imkoniyat va sharoitlarning mavjudligi. 
Ushbu tavsiflardan kelib chiqqan holda, shuni ta’kidlash mumkinki, iqtidor 
asosida umumiy intellektual va insonning bilish imkoniyatlarini belgilaydigan, 
tabiat tomonidan in’om etilgan qobiliyatlar, biror bir faoliyatda (masalan, ta’lim, 
ijodiy, kasbiy, ilmiy) muvaffaqiyatga erishishni ta’minlaydigan maxsus 
qobiliyatlar yotadi. 
Umumiy qobiliyat egalari yuqori intellektual imkoniyatlarga ega bо‘lib, 
muammoning yoki biron-bir masalaning yechimini tezda topishi, faoliyatiga ijodiy 
yondashishi bilan ajralib turadi. Maxsus qobiliyat egalari esa biron-bir aniq 
(masalan, matematika, musiqa, rasm chizish, shaxmat о‘ynash, sport) faoliyat 
turiga qobiliyati bо‘lgan va mana shu faoliyat bilan shug‘ullanishni afzal 
kо‘radilar. Iqtidorli bolalar bu umumiy va maxsus qobiliyatlarni о‘zida mujassam 
etgan bolalardir. Ular boshqa bolalardan quyidagi belgilari bilan ajralib turadilar: 
– qiziquvchanligi; 
–
doimo turli savollarga javob axtarishligi; 

---

6 
– nutqi, tafakkuri, xotirasining tez rivojlanishi; 
– erta yoshdanoq musiqa, rasm chizish, kitob о‘qish, matematikaga qiziqishi; 
– yuqori darajadagi bilish faolligi va о‘quv faoliyati; 
– masalalarning yechimini topishda maqsadga intiluvchanlik va originallik; 
–
tafakkurning unumdorliligi; 
Pedagogik nuqtai nazardan umumiy va maxsus qobiliyat yosh davrlarini 
inobatga olgan holda muhim jihatlarga bog‘liq. Erta yosh davrlar — maktabgacha 
va kichik maktab yoshida iqtidor umumiy hamda universal qobiliyat sifatida 
kо‘rilishi va rivojlanishi mumkin. Vaqt о‘tishi bilan bu “umumiy qobiliyat” о‘ziga 
xos xususiyatlarga ega bо‘lib ma’lum bir yо‘nalishni belgilaydi. Ayni vaqtda bu 
iqtidor bola tomonidan qay darajada namoyon bо‘layotganligiga e’tibor qaratish 
kerak bо‘ladi. Aniq namoyon bо‘lgan, ya’ni psixolog, pedagog, ota-onalar 
tomonidan e’tibor berilgan qobiliyat “aktual”, atrofdagilar payqamaydigan 
qobiliyat “potensial”qobiliyat deyiladi. Kо‘pgina mashhur olimlar, bastakorlar, 
rassom va yozuvchilar (masalan, yosh V.A.Motsart, F.Galton, I.Mechnikov, 
K.Gauss, N.Vinner, G.Leybnits, V.Gyugo) erta yoshdayoq о‘zlarining 
qobiliyatlarini namoyon qilganlar. Va aksincha kо‘p hollarda bolalikda hech 
qanday iqtidorga ega bо‘lmagan bolalar yetuklik davrda muvaffaqiyatlarga 
erishishlari mumkin. Bu aqliy potensialga kо‘pincha atrofdagilar e’tibor 
bermasliklari mumkin.
Tabiiyki, har bir holatda iqtidorni payqamaslikning sabablari turlidir. 
Potensial qobiliyat haqiqatdan ham ma’lum bir vaqtgacha namoyon bо‘lmagandir. 
Balki, ota-onalar pedagoglar va kattalar tomonidan bola qalbining nozik 
harakatlaridagi о‘zgarishlarga yetarlicha ahamiyat berilmagandir, intuitiv holda 
buni payqamagandirlar yoki bilimlari yetmagandir. Yoki aksincha, bu narsalarni 
tushunmaganliklari sababli boladagi buyuk potensial imkoniyatlarni sezmaganlar, 
va hattoki, bu ijodkorlikni, intellektual tashabbusni negativ xususiyat sifatida qabul 
qilganlar.
Boshqa, xususiyatlarni esa qadrliroq deb hisoblaganlar, ya’ni, hammamizga 
shaxsiy tajribamizdan ma’lumki, tirishqoqlik, itoatkorlik, saranjom-sarishtalik kabi 

---

7 
xislatlarni fikrlar originalligi, dadillik, harakatlardagi va mulohaza yuritishdagi 
mustaqillikdan ustun qо‘yadigan ota-onalar, о‘qituvchilar, oliy о‘quv yurtlari 
professor о‘qituvchilari, rahbarlar uchraydi. Amerikalik olimlar tomonidan 400 ga 
yaqin taniqli odamlarning tarjimai holi о‘rganib chiqilganda ulardan 60 foizi 
maktab ta’limi davrida jiddiy muammolarga duch kelganliklari aniqlandi. Aktual 
va potensial qobiliyatlar tushunchasining mavjudligi rivojlanishni oldindan 
prognoz qilish muammosini muhim deb hisoblaydi. 
Shaxsning qanday sifatlari va xarakter xususiyatlari, fe’l-atvoridagi va 
faoliyatidagi fazilatlari kattalarga kelajakda bolaning buyuk olim, rassom yoki 
davlat arbobi bо‘lishi mumkinligini aniqlashga yordam beradi. Bu savolga javob 
topish birmuncha mushkuldir. Psixologlar bolaning kelajagini “bashorat” qilish 
imkonini beradigan qator qonuniyatlarni belgilab berganlar, lekin asoslangan 
prognozlar berishga hali erishilgani yо‘q. Shu bilan birga jahon pedagogika va 
psixologiyasi sohasidagi tajriba shuni kо‘rsatadiki, bolaning imkoniyatlariga 
ishonchning pedagoglar va ota-onalarning mahoratiga yо‘g‘rilganligi mо‘jizalar 
sodir etishga qodir. Ba’zi hollarda hayotda insonga tabiat tomonidan berilgan 
qobiliyatdan ham kо‘ra u ana shu xususiyatni qanday rivojlantira olgani 
muhimdir.
Ulg‘aygan sari bolalarda aqliy salohiyatini о‘sib borishini kuzatish mumkin. 
Xayotining birinchi 10 yilligida bolalar aqliy faoliyatining eng qiyin davri, kо‘plab 
yangiliklarni о‘zlashtirish, his-hayajonga tо‘la davr bо‘ladi. Bundan tashqari 
bolalar yoshligi tufayli nerv sistemasi sezgir bо‘ladi. Hatto oddiy hisoblagan 
holatlarimiz ham ularning tez qabul qilishiga jiddiy ta’sir kо‘rsatishi mumkin. 
Bolalarni iqtidori turli yoshlarda namoyon bо‘ladi. Agar bolaning konkret 
rivojlanish vaqti о‘tkazib yuborilsa, bu kelajakda uning iqtidorini rivojiga 
tо‘sqinlik qiladi. 
Bola iqtidorini sezgan ota-ona va о‘qituvchilar, bunday bolani e’tiborsiz 
qoldirmasliklari kerak, chunki kelajakda u о‘zini qandaydir iqtidorini kо‘rsatishi 
mumkin. 

---

8 
О
‘z tengdoshlaridan ilgarilab ketgan о‘quvchilar qiyinchilik kо‘rmaydi, degan 
xayol notо‘g‘ri, bunday bolalarni uyda va maktabda kо‘p qiyinchiliklar kutadi. 
Kо‘pincha bolalar ularni aqliy faollashuvi ota– onalarning qо‘rquvi va 
bezovtalanishiga sabab bо‘ladi, asosiysi bolalarga buni bildirmaslik kerak. Boshqa 
oilalarda bolalariga berilgan iqtidor ularni yaxshi kelajagini ta’minlaydi. Bolalarni 
rag‘batlantirishadi va ular bilan g‘ururlanishadi. Bunday bolalarda о‘ziga yuqori 
baho qо‘yish va mensimaslik holati yuzaga kelishi mumkin. Iqtidorli bolalarni 
о
‘qitishda ehtiyot bо‘lish zarur. Ular atrofdagilarni qо‘llashi va tanqidiga juda 
sezgir bо‘lishadi. Oila sharoitida ham iqtidorli bolalarni «g‘alatiroq» hisoblashlari 
mumkin. 
Shunday qilib iqtidorli bolalar aqliy salohiyatining boshlang‘ich davridayoq 
muammolarga duch kelishadi. Ularni nafaqat uyda, balki maktabda ham 
tushunmasliklari mumkin. Maktabda ularni boshqa bolalar bilan birga о‘qitilishi, 
achinarlisi ular bilgan, ularga endi qizig‘i yо‘q mavzularni о‘qitilishi zeriktiradi. 
1-sinfdan ular о‘qish, yozish va hisobni biladilar, boshqa о‘quvchilar alifbe va 
hisob – kitobni о‘rgangunga qadar iqtidorli bolalar bekorchi bо‘lib qoladilar. 
Albatta xammasi pedagog mahoratiga bog‘lik, lekin qanchalik pedagog alohida 
yondashuv bilan butun sinfga dars о‘tmasin, u kuchli о‘quvchilargagina diqqat – 
e’tiborini qaratishi qiyin. Aqlli va faol о‘quvchi о‘qituvchining diqqatini berilgan 
vazifalarni tez va oson bajarishi bilan qaratib, о‘qituvchi va tengdoshlariga 
og‘irligi tushishi mumkin. Bunday о‘quvchilardan kamroq dars sо‘ralishi 
kuzatiladi, faolligi kerak emasligini kо‘rgan о‘quvchi boshka predmetlarga 
chalg‘ishi bilan о‘qituvchining mamnuniyatsizligini keltirib chiqaradi. Bora – bora 
о
‘qishni sevuvchi faol bola maktabda о‘zini ortiqcha sezadi va maktab unga 
kerakmasdek bо‘lib qoladi. Muammoning sababi, iqtidorli bola bilimga 
chanqoqligi tufayli kо‘proq ma’lumot olishni va kо‘proq dars о‘zlashtirishni 
hohlaydi, о‘rta ta’lim maktabi dasturi esa u hohlagan bilimni berishga qodir emas. 
Iqtidorli bolalarga alohida yondashilmasa oxir-oqibat о‘rta maktab talabiga 
javob beradigan bо‘lib qoladi. Natijada uning mustaqil fikrlashi, bilimga 
chanqoqligi va real imkoniyatlari e’tibordan chetda, talabsiz qoladi. 

---

9 
Odatda, iqtidorli bolalardan, boshqa bolalarga nisbatan kо‘proq talab qilinadi. 
Bunday bolalarda shu davrda tengdoshlari bilan qiyinchiliklar tug‘ilishi, 
boshlang‘ich maktabni tugatayotganda boshqa bolalar ularni о‘zlaridan 
uzoqlashtirib, hatto xafa qiladigan laqablar ham qо‘yishadi, bunday vaziyatda 
iqtidorli bolalar jamoadan ajralib qolmaslik uchun ulardan ortiqroq bilishi va 
harakatchanligini kо‘rsatmaydi. 
О
‘rta ta’lim maktabida о‘qishga halaqit qiladigan iqtidorli bolalarni asosiy 
kо‘rsatgichlaridan biri ular uchun berilgan oddiy vazifalarni bajarmasligi va 
о
‘qishga qiziqish yо‘qligidir. Bunday bolalar о‘zlari bemalol о‘zlashtiradigan 
mashg‘ulotlarni kimdir boshqarishini hohlamaydilar, hatto boshqarilsa xafa ham 
bо‘ladilar. 
Iqtidorli bolalarni о‘qitishni birgina yо‘li iqtidorli sinflar yoki maktablarni 
tashkil qilinishidadir. Shundagina iqtidorli bolalar maktabni tezroq tamomlab, 
tezroq о‘zlari hohlagan oliygohlariga kirishlari mumkin. Bu ularga oldilariga 
qо‘ygan maqsadlariga tezroq erishishlariga sabab bо‘ladi. Iqtidorli bolalar о‘z 
oldilariga qо‘ygan maqsadlarga erishishi, Vatanimiz kelajagi va ravnaqi uchun 
salmoqli hissa bо‘ladi. 
Xulosa qilib aytganda, bola tarbiyasi kattalarni tarbiya muammolariga 
e’tiboriga emas, balki bolalarga berayotgan e’tiboriga bog‘liqdir.