Madaniyat va sport ishlari vazirligi

Evgeniy-1 sinf o’quvchisi. Tanaffus va jismoniy tarbiya darsida Jenya faol 
emas. U sinfdagi sport musobaqalariga qiziqmaydigan o’quvchilardandir. Jenyada 
mayda motorika yaxshi rivojlangan: daftarga tartib bilan yozadi, meqnat darslarida 
uning ishlari eng chiroylisi bo’ladi, asosiysi-o’qituvchilarning ta'kidlashicha 
topshiriqlarni aniq bajaradi. Jenyaning nutqi yaxshi rivojlanmagan, u yoshligida 
ayrim qarflarni ayta olmaganligi sababli, qozirgacha nutqida nuqsonini qiyinchilik 
bilan o’zlashtiradi. Uni qiziqtiradigan yagona ish-maktab mashqulotlaridir. U turli 

---

26 
o’quv topshiriqlarini sinchkovlik bilan bajaradi. U daftarga tartib bilan, chiroyli 
qilib yozadi, daftar xoshiyalariga aqamiyat beradi. O’qish darslarida uning og‘zaki 
mantiqiy javoblari ajralib turadi. Matematika darslarida "topshiritqlarni o’qiy 
oladi" qolaversa zaruriy ma'lumotlarni anglab, ajratib oladi: u ayrim qolatlarni 
isbotlab o’zini tekshirishni yaxshi ko’radi; matematik operasiyalarni boshqalardan 
yaxshiroq tushunadi. Maktabda rasm darslarida yaxshi rasm chizadi, lekin uyda 
rasm chizish bilan shuqullanmaydi. Maktab dasturini o’zlashtirish uchun zarur 
bo’lgan narsalarnigina o’qiydi. O’g‘il bola samimiy, lekin muloqatchan emas. U 
o’z yaqinlariga kam e'tibor qaratadi. Maktabda ko’proq darslar bilan band bo’ladi.
Kam hollarda u darsda to’polon qilishi mumkin va pedagoglardan biri bunga 
e'tibor bersa xayron bo’ladi. U sinfdagi eng bosiq va namunali o’quvchi emas.
Oilasi noto’liq ota-onasi 5-yil avval ajrashishganiga qaramay bir xonadonda 
yashab bir-biriga yaxshi munosabatda bo’ladilar. Onasi o’g‘lining rivojlanishi 
uchun barcha moddiy sharoitlarni yaratishga intiladi: uyda kitoblar rivojlantiruvchi 
oyinlar diafilmlar kolleksiyasi ko’p. Uyda it bor lekin Jenya unga kam vaqt 
ajratadi. Keltirilgan misoldan ko’rinib turibdiki, differensiallashmagan tipdagi 
iqtidorga ega bo’lgan bolalarda intellekt va kreativlikning o’rtacha taraqqiyoti 
kuzatiladi. Psixodiagnostika metodlari har bir shaxs, ayniqsa o’qituvchi iqtidorli 
bola qaqida tushunchaga egadir bu tasavvurlarni shakllanishiga bizning turli 
bolalar bilan muloqotda bo’lishimiz, ularni kuzatishimiz va o’zaro qiyoslashimiz 
asos bo’lib xizmat qiladi. Lekin, bu tasavvurlar sub'ektivlikdan yiroq emas. 
qolaversa, iqtidorlilik qaqidagi tasavvurlar jamiyat eqtiyojiga boqliq qolda o’zgarib 
turadi. Turli tarixiy davrlarda iqtidorlilikning turli ko’rinishlari bo’lgan: qadimda 
jangovor qobiliyatlar qadrlangan. O’rta asrlarda qarb falsafasida mantiqiy 
fikrlovchi e'zozlangan bo’lsa, bizning davrimizda muammoni qal qilishda 
yangilikka, noan'anaviylikka intilish qayotiy chigalliklarni yecha olish qobiliyati 
tushuniladi. Agar biz 4 yoshli bolani mustaqil kitob o’qiyotganini, 5 yoshli bolani 
mashinkada o’zining hikoyalarini terayotganini, 9 yoshli bolani oliy matematika 
tenglamalarini yechayotganini ko’rsak, ularning iqtidorliligiga shubqa qilmaymiz.

---

27 
Shunday ekan diagnostika nima uchun kerakq Axir, qayratlarni isbotlash 
uchun emas-ku. Unutmaslik kerakki, boladagi iqtidorning namoyon bo’lishi uchun 
muayyan sharoit kerak va ular borasida eng muqimi - iqtidorni baqolay oladigan, 
ko’ra oladigan, uni namoyon qilishga yordam beradigan insondir. Bu ilk bolalik 
davridan muqim o’ringa egadir. Agar bola erta o’z tilida gapira boshlasa (gu-gu, 
ga-gu), qiziquvchan bo’lsa, muqitni faol o’rgansa, lekin bu intilishlar kengaymasa, 
to’xtab qolsa, bu odatda erta namoyon bo’lgan iqtidorning rivojlanmayotganidan 
dalolat beradi. Bunday qollar maktab yoshida qam kechishi mumkin. Demak, bola 
iqtidori qaqida gapirganda faqatgina faoliyat natijalariga u yoki bu soqadagi 
yutuqlariga qaramaslik kerak, chunki iqtidorli bolalarning o’z qobiliyatini 
namoyon qilish uchun imkon bo’lmagan bo’lishi mumkin. Shuning uchun qam 
iqtidorli bolalarni izlash, ularning individual yosh, shaxsiy xususiyatlarini 
psixodiagnostika qilish zarur. qar qanday soqa kabi psixodiagnostika qam yuqori 
malakani talab qiladi. qozirda psixodiagnostika maktab amaliyotiga keng kirib 
borayotganligi bois uning metod va yo’l-yo’riqlari bilan o’qituvchilar, ota-onalarni 
tanishtirib borish zarur. Psixodiagnostika lotina so’zdan olingan bo’lib, shaxs 
individual-psixologik xususiyatlarini o’rganish va o’lchash metodlarini ishlab 
chiquvchi soqasidir. Bunday metodlar qatoriga testlarni kiritish mumkin. dastlabki 
testlar bundan bir necha ming yillar ilgari qadimgi madaniyatda mashqur bo’lgan. 
qarbiy, zobit, devonbegi bo’lishga talabgor bo’lgan barcha testdan o’tkazilgan. 
Masalan, qadimgi indeyslarda katta ayiq yulduzidan "ikkitalik yulduzni" ko’ra 
olgan kishi ovchilik bilan shuqullanishi mumkin bo’lgan (ko’z o’tkirligiga test). 
qadimgi Xitoyda oliy davlat lavozimlarida ishlashga imtixon topshirayotganlarning 
qar biri she'r yozishni bilishi lozim bo’lgan (ijodiy qobiliyatlar testi). Turli sinovlar 
yordamida munosibini tanlash xalq ertaklarida qam o’z aksini topgan. Masalan 
K.Gossining mashqur ertagida malika Turandot o’ziga munosib qalliq tanlash 
uchun 3 ta topishmoq beradi. Biroq, psixodiagnostika mustaqil fan sifatida xorijda 
X1X-XX asrlarda tan olindi."Tafakkur operasiyalarini miqdor jiqatdan aniqlash"ga 
(F.Galton) urinishlarning boshlanishi psixodiagnostikada intellekt testlari bilan bir 
qatorda shaxsning boshqa psixologik xususiyatlari, shaxslararo munosabatlarini 

---

28 
o’rganuvchi testlar kirib keldi. Parallel ravishda psixodiagnostikaning statistik 
apparati ishlab chiqildi: korreksion, faktorli, dispersion taqlillar va boshqalar XX 
asr o’rtalariga kelib qozirgi zamon testlari yaratildi. Kuzatish metodi.Iqtidorli 
bolalarga yondoshishida ularning individual xususiyatlarini kuzatishimiz qech 
narsaga erishib bo’lmaydi. Kuzatish metodining yutuqi shundaki u tabiiy 
sharoitlarda olib boriladi. Ob'ektni uni o’ziga bildirmasdan kuzatish 
mumkin.Ushbu metodning yuzaga kelishida M.Y.Basovning xizmatlari katta. U 
kuzatish ob'ektiga nisbatan munosabatga ko’ra kuzatuvning 3 tip ustanovkasini 
ajratgan: 1 tip ustanovka - kuzatuv jiddiy maqsad asosida amalga oshirilib, 
faqatgina zarur sifatlargina inobatga olinib, qolganlariga e'tibor qaratilmaydi. 2 tip 
ustanovka - kuzatuvchi avvaldan qabul qilingani nazardan qoli bo’lib, kuzatiluvchi 
haqida aniq ma'lumotga ega bo’lish. 3 tip ustanovka - qandaydir tayyorgarlik 
bo’lmaganda va ob'ekt diqqat markaziga kelish bilan kuzatuv boshlanadi. Keyin 
esa olingan natijalar asosida iqtidorli bolalarning dastlabki tavsifnomalari tuziladi. 
A.F.Lazurskiy ishlarida tavsifnomalarni rasmiylashtirishning 2 uslubini uchratish 
mumkin: ma'lum ketma-ketlik asosida ma'lumotlar tekshiruvi tuziladi, tavsifnoma 
oxirida - rezyume beriladi, tadqiqotchi avval keltirilgan sifatlarni emas, ayni 
vaziyatlarda yaqqol ko’ringan xislatlarni faktlar asosida isbotlab, ilgari surishi 
kerak.

---

29