Maddany ň gurlu

51-nji TEMA
ÝAGTYLYK HADYSALARY BARADADAKY BIRUNYNY
Ň
 
WE IBN SINANYŇ
 PIKIRLERI
Ýagtylyk hadysalary akyldarlarymyz bolan Biruny we Ibn 
Sinanyň hem ünsüni çekipdir. Öňki temalarda Ýerdäki energiýanyň 
(ýylylygyň) esasy çeşmesi Gün diýip görke zilipdi. Bu hakda Biruny 
özüniň «Gadymky halklardan galan ýadygärlikler» atly kitabynda 
aşakdaky ýaly beýan edýär:
«Gün şöhlesindäki temperaturanyň sebäbi barada käbir adamlar 
munuň sebäbi şöhle diýseler, käbirleri bolsa şöhläniň burçlarynyň 
ýitiligi sebäp diýipdirler. Beýle däl, eýsem şöhläniň özünde 
temperaturasy bardyr – diýýär». Birunynyň bu pikiri Günden Ýere 
ýylylyk şöhlelenme sebäpli gelçändigini subut edýär.
Ibn Sina
Ýagtylygyň tizligi barada aşakdaky ýaly ýazýar: 
«Käbir adamlar ol zamansyzdyr, çünki jisim däl – 
diýse, käbirleri bolsa onuň zamany tiz, ýöne ondan 
hem tizräk başga bir zat ýok we şöhläniň tizligini 
duýup bolmaýar». Şu pikirler arkaly tebigatdaky hiç 
bir jisimiň ýa-da bölejigiň tizligi ýagtylygyň tizligine 
deň ýa-da ondan uly bolup bilmeýändigini 
nygtalandyr. Biruny Aýyň we Günüň tutulmagynyň 
sebäplerini aşakdaky ýaly düşündirýär: «Aýyň 
tutulmagynyň sebäbi onuň Ýeriň kölegesine 
geçmegidir. Günüň tutulmagy Aý bilen Günüň bizden tutulmagy 
(ýagny Gün bilen Ýeriň arasyna Aýyň girmegi) sebäplidir. Şonuň üçin 
Aýyň garalmagy günbatar tarapdan we Günüň tutulmagy bolsa 
gündogar tarapdan başlanmaýar. Günüň tutulmagy öňünden Aý 
günbatar tarapdan gelip bir bölek bulut örten ýaly ony (Güni) ýapýar. 

---

141
Dürli ýer (şäher)lerde ýapylan üsti dürlüçe bolýar. Ýöne Güni ýapýan 
(Aý) uly däldir. Aýy ýapýan (Ýer) uludyr». 
Birunynyň bu pikirleri 
nähili derejede dogrulygy barada pikirleniň.
Ýagtylygyň döwülmegi 
barada Biruny we Ibn Sinanyň bir-birine ýollan sowal we 
jogaplarynda aşakdakylar bar. Biruny şeýle diýip soraýar: – «Ak, 
tegelek, dury çüýşe suw bilen doldurylanda, köýdürmekde edil tegelek 
daş (linza) hyzmatyny ýerine ýetirýär. Eger ol çüýşe suwdan 
boşadylyp, howa bilen doldurylýan bolsa, köýdürmeýär we Gün 
şöhlesini toplamaýar. Näme üçin şeýle bolýar?». Sowala Ibn Sina 
aşakdakyça jogap berýär: «Elbetde suw galyň, agyr, dykyz dury bir 
jisim bolup, onuň düzüminde reňk bardyr. Şeýle häsiýetli islendik 
zatdan ýagtylyk şöhlelenýär (döwülýär). Şonuň üçin suw bilen 
doldurylan 
tegelek 
çüýşede 
ýagtylyk 
şöhlelenýär. 
Şöhläniň 
toplanmagyndan köýdürme kuwwaty peýda bolýar. Emma howadaky 
şöhle güýçli şöhlelenmeýär. Çünki howa näzik (seýrek) we durudyr». 
Bu pikirleriň nähili derejede dogrudygyny soňky «linza» baradaky 
temada öwrenersiňiz.
Görmek we onuň sebäpleri barada Biruny Ibn Sina şeýle sowal 
ýollaýar: «Gözüň nury arkaly kabul etmek – görmek nähili, näme üçin 
dury suwuň aşagyndaky zat görnüp durýar, şol bir wagtyň özünde gözüň 
nurunyň röwşenligi dury jisimlerden şöhlelenýär (döwülýär)? Suwuň üsti 
ýylmanak we ýalpyldawuk ahyryn».
Ibn Sina özüniň jogaplaryny soňluk bilen «Fizika», «Tib kanun-
lary» atly eserlerinde anygrak häsiýetlendirýär. «Eger gözümizden 
şöhle çykyp, predmetleri ýagtylandyrýan we netijede biz predmetleri 
görýän bolsak, näme üçin gijesine görmeýäris? Gözümizden çykýan 
şöhle nädip bütin älemi ýagtylandyrmaga ýeterkä?» – diýmek bilen 
Platonyň pikirini ret edýär. Ibn Sina görmegiň esasy sebäbi tersine, 
predmetlerden gelýän şöhleleriň gözümize düşmegi we gözüň 
göwherinden geçip döwülmegi, soňra gözdäki torly perdede şekiliň 
peýda bolmagy netijesinde diýip düşündirýär.
Asmanda käte ýagyşdan soň görünýän älemgoşar (Hasan-Husan 
älemgoşary) hadysasyny hem dogry düşündirýär. Onuň sebäbi Gün 
şöhleleriniň atmosfera daky bulutlardan geçen wagtynda reňkli 
şöhlelere bölünmegidir. Onuň ýaý şeklinde bolmagynyň sebäbi, Ýeriň 
atmosferasynyň şar şekilli bolmagyndandyr.

---

142
Şeýlelikde, alymlarymyz ýagtylyk hadysalaryny dürli rowaýatlara 
däl-de, eýsem ylmy gözegçiliklere esaslanyp düşündiripdirler.