Maddany ň gurlu

Amaly ýumuş
Synpda özüňiz oturan stoluň uzynlygyny çyzgyjyň 
kömeginde ölçäň.
1-nji gönükme
1. Aşakdaky hadysalardan haýsylary ýagtylyk hadysalaryna girýär?
a) metroda otly hereketlenýär; b) elektrik plitasynda nahar 
bişirilýär; c) saýyň şarryldysy eşidilýär; d) elektrik lam poçkasy ýanyp 
dur; e) asmanda bürgüdiň aýlanyşy syn edilýär; f) telewizorda kino 
görkezilýär; g) baýyrdaky gar ereýär. 
2. Ölçeg lentasyndaky çyzylan çyzyjaklar sany 201. Birinji 
çyzyjagyň garşysynda 0 sifri, ahyrynda 100 sm diýen ýazgy bar. Esbap 
näçe şkala bölünen? Esbabyň şkalasynyň derejesi nähili?
3. 2-nji suratda getirilen çyzgyjyň, sekundomeriň, menzur kanyň 
şkalasynyň derejesini anyklaň. 
4. Nädip ölçeg lentasy arkaly tegek ýüpüň galyňlygyny ölçemek 
mümkin?
5. Mäş ýa-da nohut däneleriniň göwrümini menzurkanyň köme-
ginde nähili ölçemek mümkin?
6. 497 dm-i metrlerde aňladyň.

---

17
I
BA P
Şu bapda Siz:
– maddanyň gurluşy barada 
antik döwrüň alymlary we 
ýurtdaşlarymyz Razynyň, 
Birunynyň we Ibn Sinanyň 
taglymat lary;
– molekulalaryň tertipsiz 
hereketi;
– gaty jisimleriň, 
suwuklyklaryň we gazlaryň 
molekulýar gurluşy;
– diffuziýa hadysasy;
– massa we dykyzlyk 
ululyklary bilen 
tanyşýarsyňyz.
MADDANYŇ GURLUŞY 
BARADAKY ILKINJI 
MAGLUMATLAR

---

18
GIRI
Ş
 SÖHBETI
Adamlar iň gadymy döwürden başlap daş-töwereginde bar bolan 
zatlardan – daragt, daş, toprak, suwdan peýdalanypdyrlar. Soňabaka 
gazylyp alynýan peýdaly zatlardan demir, miz, kümüş, altyn ýaly 
metallary bölüp aýyrmagy öwrenipdirler. Olary goşup eredip bronza, 
sink ýaly garyndylary alyp başlapdyrlar. Käbir ýagdaýlarda gylyç, 
galkan ýaly uruş gurallary üçin gaty material gerek bolsa, käte bezeg 
hökmünde ulanmaga (täç, ýüzük we ş.m.) başga häsiýetlere eýe bolan 
materiallar zerur bolupdyr. Olary almak üçin maddanyň gurluşyny 
öwrenmekde tebigatda bar bolan materiallary köpräk ulanypdyrlar. 
Şonuň bilen birlikde ynsan özüniň toplan bilimlerinden peýdalanyp, 
gowy häsiýete eýe bolan emeli maddalary döredipdirler (plastmassalar, 
polimerler we ş. m.). Beýle bilim we tejribä eýe bolmak üçin 
adamzadyň beýik akyldarlary müňlerçe ýyllaryň dowamynda zähmet 
çekip, ylmy barlaglary alyp barypdyrlar.