Maddany ň gurlu

Ölçemek diýlende, ölçenýän ululygy nusga ululyk bilen 
deňeşdirmek düşünilýär.
Her bir nusga ululygyň öz 
birligi 
bardyr. 
Ynha iki asyrdan bäri dünýäniň ähli ýurtlary esasy fiziki ululyklary 
birmeňzeş nusga bilen ölçemäge çalyşýarlar. Dürli ýurtlarda uzynlygy, 
jisimiň massasyny we başga ululyklary her hili birlikde ölçändikleri 
amatsyzlyklar getirip çykarypdyr. Şunga görä birlikleri ölçemek üçin 
1960-njy ýylda Halkara Birlikler Sistemasy (HBS) kabul edilen. 
Özbegistanda 1982-nji ýyldan başlap girizilen (GOST 8.417–81) hem-de 

---

13
hemişelik ýagdaýda ölçeg esbaplaryny barlap durýan metrologiýa 
gullugy işläp dur.
3-nji surat.
Meselem, 
Halkara 
birlikler 
sistemasynda 
(HBS) da uzynlygyň birligi hökmünde ylalaşyga 
görä metr (1 m), wagty ölçemek üçin sekunt (1 s), 
massany ölçemek üçin kilo gram (1 kg) kabul 
edilen. Uzynlyk nusgasy platina-iridiý garyn-
dysyndan (iki maddanyň garyndysy) ýasal-
an bolup, Fransiýada saklanýar (3-nji surat). Gün delik durmuşda 
uzynlygy metrden ep-esli uly ýa-da ondan ep-esli kiçi bolan jisimler 
duşýar. Meselem, suwda ýaşaýan infuzoriýa diýlip atlandyrylýan 
örän kiçi jandaryň uzynlygy 0,0002 m-e deň bolsa, Yer ekwatorynyň 
uzynlygy 40075696 m. Bu ululyklary metrlerde aňlatmak amatsyz 
bolanlygyndan, metre görä 10, 100 we ş.m. esse kiçi (olary ülüşleri 
diýilýär), hem-de metre görä 10, 100 we ş.m. esse uly (olary kratny 
diýilýär) birliklerden peýda lanylýar. Meselem, metre garanda 
1000 esse uly bolan birlige 1 kilometr diýilýär. Munda «kilometr» 
adynda peýda bolan «kilo» goşmaçasy bir ululygyň ikinji ululykdan 
näçe esse uludygyny görkezýär. Metrlerde aňladylan ululygy 
santimetrlerde aňlatmak üçin onuň bahasyny 100-e köpeltmeli. 
Munda 100 sany köpeldiji diýilýär. Metre görä 1000 esse kiçi bolan 
birligi – millimetr, million esse kiçi bolan birligi – mikrometr ýa-
da gysga ça – mikron, milliard esse kiçi bolsa – nanometr diýilýär. 
Birlige degişli goşmaça
Köpeldiji
micro (μ)
milli (m)
santi (s)
deci (d)
deka (da)
hekto (h)
kilo (k)
mega (M)
0,000001
0,001
0,01
0,1
10
100
1000
1000000
Eger iki fiziki ululyk özara dürli birliklerde aňladylan bolsa, 
olary deňeşdirmezden öň birmeňzeş birlige getirmeli. Meselem, bir 
okuwçynyň mekdepden öýüne çenli bolan aralygy 1 km, ikinjisiniňki 
1100 m bolsun. Olardan haýsysy uzagrakda ýaşaýar? Olary deňeş-
dirmek üçin, birmeňzeş birlige getirip alynýar:

---

14
1 km = 1000 m we 1000 m < 1100 m.
Bir jynsly bolmadyk ululyklary özara deňeşdirmek mümkin 
däldigini nygtamak ýerliklidir! Meselem, uzynlyk bilen wagty ýa-da 
massa bilen uzynlygy. şeýle deňeşdirmek hiç hili mana eýe däl.
Wagt etalony hökmünde ilki Ýeriň öz okunyň daşynda bir gezek 
aýlanmagy üçin giden wagtyň 
1
86400
bölegini bir sekunt diýlip 
kabul edilipdi. Häzirki günde bir sekunt hökmünde mad danyň kiçi 
bölejigi – atom şöhlelenmesindäki mälim döw ri (ýokary synpda 
getirilýär) almaga ylalaşylan. Gündelik durmuşda wagty görkezmek 
üçin minut, sagat, sutka, hepde, aý we ýyl ýaly birlikler hem ulanylýar.
1. Fiziki ululyklar diýende nämäni düşünýärsiňiz?
2. Jisim fiziki düşünjemi ýa-da fiziki ululykmy?
3. Nähili ýagdaýlarda fiziki ululygy kratny ýa-da ülüşlerde 
aňlatmak amatly?
4. Bir metr uzynlyga eýe bolan agaç çyzgyjy etalon hök münde 
ulanmak mümkinmi? 
5. 540 mm-i metrlerde aňladyň.