Maddany ň gurlu

5-nji TEMA
GÖZEGÇILIKLER WE TEJRIBELER
Bizi gurşaýan älem baradaky ilkinji bilimlerimizi hadysa lary 
gözegçilik arkaly alýarys.
Gözegçilik
diýip, bolup geçýän hadysa täsir etmezden, onuň 
aýratynlyklaryny öwrenmäge aýdylýar.
Meselem, jisimleriň Ýere 
gaçmagy juda gadymdan adamlar synlap gelipdirler. Gözegçilikler 
dowamynda iki sorag peýda bolupdyr: näme sebäpden jisimler erkin 
goýberilse, aşak tarap hereketlenýär we gaçyş tizligi nämelere bagly? 
Bu soraga gadymky grek alymy Aristotel jogap tapmaga çalyşypdyr. 
Aristotel, jisimler näçe agyr bolsa, şonça tiz gaçýar, diýen taglymy 
beripdir. Italýan fizigi Galileo Galileý öz döwründe şu taglymy 
barlamak üçin tejribe geçirýär. Rowaýata görä meşhur Piza gyşyk 
minaradan şar şeklindäki ýeňil we agyr jisimleri bir wagtda taşlap 
görýär. Bu jisimleriň ýere bir wagtda gaçýan dygyny ol ýerde duranlar 
şaýat bolupdyrlar. Bu hadysany köp gezek geçireninden soň, 
kanunalaýyklyk tapylypdyr. Şeýdip, Galileý tejribe arkaly Aristotel 
taglymynyň nädogrudygyny subut edipdir.

---

11
Şeýdip, prosesi synlan döwründe onuň nähili gidişine we sebäbine 
düşünmäge çalyşýarys. Pikirlenme döwründe gözeg çilik edilýän
hadysalar barada 
gipotiza
diýlip atlan dyrylýan dürli çaklamalar 
peýda bolýar. 
Gipotizany 
barlamak üçin ýörite 
tejribe
ler geçirilýär. 
Ony şonuň ýaly-da 
eksperiment 
diýip hem aýtmak mümkin.
Tejribeler geçirende gözegçilikler bilen birlikde ölçeg işleri hem 
alnyp barylýar. Meselem, suwuň gaýnamagy öwrenilende, termometr 
bilen onuň temperaturasy ölçäp barylýar. Ol ýa-da bu gipotiza aýdy
-
landa onuň dogry ýa-da nädogrudygyny eksperiment geçirip anyk-
laýarys.
Şeýdip, fiziki bilimler aşakda getirilen yzygiderlikde ýerine ýe
-
tirilen işler arkaly alynýan eken:
gözegçilikler → gipotiza → eksperiment → netije.
Tejribeler geçirende we gözegçilikler alnyp barylanda, ölçeg işlerini 
ýerine ýetirmek üçin