Maddany ň gurlu

2-nji TEMA
FIZIKANY
Ň
 ÖSÜ
Ş
 TARYHYNDAN
MAGLUMATLAR
Fizika grekçe «phusis» – 
tebigat
diýen sözden alnan bolup, 
tebigat baradaky ylym diýen manyny aňladýar. Adam özüni gurşap 
duran tebigat baradaky bilimleri, ýaşamak üçin aýawsyz göreşleriň 
dowamynda öwrenipdir. Ilkinji ylmy maglumatlary toplamak, 
adamlaryň ekin ekip, otury mly ýaşalýan ýerlerde başlanypdyr. 
Şeýle amatly müm kinçilige eýe bolan müsürliler we babyllylar, 
toplan bilim lerinden peýdalanyp piramidalar, ybadathanalar, galalar, 
bentler gurupdyrlar. Gurluşykda ýönekeý mehanizmlerden: ryçaglar, 
Arhimed
togalaýjy hadalardan, ýapgyt tekizlikden peýda-
lanypdyrlar. Fizika baradaky maglu matlary birinji 
gezek kitap görnüşinde gadymky grek akyldary 
Aristotel
(Arastu) (m. o. 384–322-nji ý.) beýan 
edipdir. Maddanyň gurluşy baradaky ilkinji 
düşünjeler Demokrite (miladydan öň 460–370-nji ý) 
degişli bolsa, älemiň nämeden düzülendigi 
baradaky nazaryýeti miladydan öňki 341–270-nji 
ýyllarda ýaşap geçen 
Epikur
beripdir. Onuň 
taglymlaryny 
Lukre siý
diýen şahyr özüniň 
«Zatlaryň tebigaty barada» atly poema synda getirýär. Oňa görä ähli 
jisimler göze görünmeýän, bölünmeýän atomlardan düzülen we olar 
dyngysyz hereketde bolýarlar.
Fizikanyň kanunlaryny harby tehnikada giň gerimde ulanan 
alymlardan biri 
Arhimeddi
. Arhimed miladydan öňki 287-nji ýylda Si-
siliýa adasyndaky Sirakuza şäherinde dogulýar. Bu döwürde Sisiliýa 
adasy Rim bilen Karfageniň arasyndaky uruş meýdanydy. Adadaky 
häkimiýet garaşsyzlygyny saklamak üçin goranma desgalaryny 
gurýar. Şonda Arhi mediň inženerlik başarnygy uly kömek edýär. 
Rimliler Sisiliýa hem deňizden, hem gury ýerden hüjüm edýärler.
Gresiýaly taryhçy 
Plutarh
şeýle ýazýar: «Rimlileriň iki taraplaýyn 
(deňiz we gury ýerden) hüjüminden sirakuzalylar gorkup başladylar. 
Beýle kuwwatly, köpsanly goşuna garşy olar näme bilen jogap 
berer? Arhimed öz maşynlaryny işe salýar. Gury ýerdäki goşunlaryň 

---

7
üstüne gazaply atylan uly daşlar olary derbi-dagyn etdi... Gämilerde 
duýdansyz diwaryň üstünden uly tizlikde hadalar gelip urlup olary 
gark etdi. Demir çeňňekler gämileri ildirip, bir ujundan ýokary 
galdyrýar, soňra ikinji ujundan dikligine suwa batyrýar. Käbirleri 
duran ýerinde aýlandyryp goýberilip, dolandyryp bilmän çaknyşyp 
heläk boldy. Gazaply ýagdaý!..» Şondan soňra rimliler yza çekilmäge 
mejbur bolýarlar. Şäheri bolsa uzak wagtlap gabawdan soň almak 
başartdy. Bu söweşde Arhimed hem heläk bolýar. Şeýlelikde Arhimed 
uruş üçin hyzmat eden, hem-de şu urşuň gurbany bolan ilkinji alym 
hökmünde taryha girdi.
Orta asyrlarda ylmyň we medeniýetiň ösüşi 
Gündogara göçýär. Bu döwürde fizika we 
başga ylymlaryň ösmegine uly goşant goşan 
beýik babalarymyz ýaşap geçdi. Olara 
Abu 
Reýhan Biruny, Abu Ali ibn Sina, Abu Abdullah 
Muhammet ibn Musa Al-Horezmi, Omar 
Heýýam, Omar Çag mini
we başgalary getirmek 
mümkin. Biruny maddalaryň dykyzlygy, kosmos 
fizikasy, minerallar, ýagtylyk, ses we magnit 
hadysalary ýaly ençeme ugurlarda iş alyp barypdyr. Onuň, aýratynam, 
Ýeriň radiusyny örän takyk ölçänligi (Birunynyň hasaplamagyna görä 
Ýeriň meridian dugasynyň bir derejesi 110245 m-e deň. Şoňa görä 
Ýeriň radiusy 6321 km çykýar. Häzirki maglumata görä 6400 km) üns 
bererlikdir. Al-Horezminiň mate matika, astronomiýa ugry boýunça 
işlerini dünýä ykrar edýär. Ibn Sinany bütin dünýäde medisinanyň 
atasy diýip hasaplaýarlar. Mundan başga-da onuň mehaniki hereket, 
howa ýagdaýyna degişli, ýagtylyk hadysalary ýaly temalara 
bagyşlanan işleri hem bardyr. Omar Heýýam şol döwür üçin ep-esli 
kämilleşen kalendary döreden bolsa, Omar Çagmini Ýeriň okunyň 
gyşarmagy sebäpli pasyllaryň çalyşýandygyny belläpdir.
Fizikanyň soňraky ösüşi Ýewropa bilen baglanyşyklydyr. Çeh 
alymy
N. Kopernik
ilkinji bolup Gün sistemasynyň gurluşyny dogry 
düşündirip berdi. Ýöne bu taglymaty kabul etmek aňsat düşmedi. 
Italýan alymy 
G. Galileý
we nemes alymy 
I. Kepler
öz tejribelerine 
hem-de hasaplamalaryna esaslanyp taglymaty tassyklaýarlar. Birinji 
bolup asman jisimlerini teleskopda gözegçilik eden alym hem 

---

8
Galileýdi. Ylaýta-da onuň jisimleriň erkin gaçmagyna degişli işleri 
üns bererlikdir.
Beýik iňlis alymy 
I. Nýuton
fizikanyň ösmegine çäksiz goşant 
goşupdyr. Gün we planetalaryň hereketiniň sebäpleri, güýç we onuň 
jisimiň hereketine täsiri, ýagtylygyň reňki baradaky ylmy açyşlar 
onuň galamyna degişlidir.
XVIII–XIX asyrlar ylmyň gazananlaryny amalyýetde ulanmak 
döwürleri boldy. Bu döwürlerde ylym bilen örän köp alymlar 
meşgullanypdyrlar. Birinji bug maşynlarynyň ulanylmagy, harby 
tehnikanyň ösüşi, elektrik togundan peýdalanmak ýaly ençeme işler 
olaryň zähmetiniň netijesidir.
Şu döwürde ykrar edilen alymlara 
J. Uatt, M. Lomono sow, L. Eýler, 
T. Ýung, O. Frenel, A. Wolta, H. Ersted, A. Amper, G. Om, M. Faradeý, 
E. H. Lens, W. Weber, J. Joul, W. Tomson, L. Bolsman, D. Mendele ýew 
we beýlekiler degişlidir. 
XX asyra gelip fizikada beýik açyşlar edildi. Bu açyşlaryň 
netijesinde atom energiýasyndan peýdalanmak mümkin boldy. Ynsan 
kosmosa çykdy. Şu döwrüň beýiklerine 
G. Lorens, A. Eýnşteýn, 
W. Rent gen, J. Tomson, M. Plank, E. Rezerford, N. Bar, A. Ioffe, 
S. Wawilow, De Broýl
lar degişlidir.
Elbetde fizikanyň ösüşi endigan bolmady. Käbir döwür lerde 
birnäçe açyşlar edilse, käbir wagtlarda ösüş peselipdir. Ýöne adam 
elmydama kynçylyklary ýeňip, öňe tarap ymtylypdyr.