Maddany ň gurlu

26-njy TEMA
ATMOSFERA BASYŞY. TORRIÇELLI TEJRIBESI
Siz suwuklygyň gabyň düýbüne basyş edýändigini bildiňiz. Gazlar 
hem edil şeýle basyş edýärmi? Olar basyş etmek üçin massa, ýagny 
agyrlyga eýe bolmalydyrlar. Şony barlamak üçin aşakdaky ýaly tejribe 
geçirýäris.
Ýagşy ýel berlen pökgini alyp, elektron terezä goýup, onuň 
agyrlygyny ölçeýäris. Soňra pökgini alyp, içindäki howany doly 
çykaryp goýberýäris. Terezä pökgini goýýarys. Şonda tereziniň 
görkezişiniň kemelendigini görmek bolar (34-nji surat).
Diýmek howa-da mälim agyrlyga eýe eken.
Size mälim bolşy ýaly, Ýeri howa gatlagy örtüp durýar. Ol 
atmosfera
diýlip atlandyrylýar. Diýmek, howa öz agyrlygy bilen Ýeriň 
üstüne basyş etmeli. Bu basyş
atmosfera basyşy
diýlip atlandyrylýar. 

---

64
34-nji surat.
Atmosfera basyşyny anyklamak üçin 
p 
= 
ρ
gh
formulasyndan 
peýdalanyp bolmaýar. Çünki atmosferanyň düzümi dürli gazlaryň 
garyndysyndan ybarat bolup, anyk beýiklige eýe däldir. Howanyň 
düzüminde 78% azot, 21% kislorod we başga gazlar bar. Ýeriň 
üstüne golaý ýerde 0°C tempera turada ölçelen howanyň dykyzlygy 
1,29
kg
m
3
-a deňligi anyklan an. Howa gatlakla rynyň dykyzlygy 
beýikligiň artmagy bilen barha tiz kemelýär. Meselem, Ýeriň 
üstünden 5,4 km beýiklikdäki howanyň dykyzlygy onuň Ýeriň 
üstündäki dykyzlygyndan 2 esse kiçi, 11 km beýiklikde 4 esse kiçi 
bolýar. Ýokary göterildigi saýyn howanyň seýrekleşmegi, assa-
ýuwaşdan howasyz giňişlige geçýär. Atmosferanyň anyk çägi ýok. 
Howany düzýän bölejikler agyrlyga eýe bolsa, näme sebäpden olaryň 
hemmesi Ýeriň üstüne düşüp galmaýar? Sebäbi, olar dyngysyz 
herekete bolýar. Onda näme sebäpden raketa ýaly açyk kosmosa 
uçup gitmeýär? Sebäbi, howanyň bölejikleriniň tizligi Ýeriň dartyş 
güýjüni ýeňmäge ýetmeýär. Munuň üçin olaryň tizligi 11,2
km
s
-dan 
kem bolmaly däldir.
Atmosfera basyşynyň bolmagyna aşakdaky tejribede göz ýetirmek 
mümkin.
Ulanylan şepagat şprisini alyp, porşenini iň aşaky 
ýagdaýyna getirip, iňňesini suwa sokýarys. Porşen ýokary 
göterlende, suw hem porşeniň yzyndan göterilýär (35-nji surat). 
Suw näme sebäpden göte rildi? Göze derman damdyrylýan pipetkanyň 
ujuny suwa sokup, yzyndaky rezini bir gezek gysylsa, pipetkanyň 
içine suw girýär. Pipet ka suwdan alnanda, ondaky suw dökülmän 
durýar. Näme üçin suwuň agyrlygy bolsa-da suw dökülmeýär?

---

65
Bularyň sebäbi, atmosfera basyşynyň täsiridir. Şprisdäki porşen 
göterilende, suw göterilmese, porşen bilen suwuň arasynda boşluk 
peýda bolardy. Boşluk suwa hiç hili täsir etmeýär. Aşaky gapdaky 
suwa atmosfera basyşy täsir edip, suwy porşeniň yzyndan göterilmäge 
mejbur edýär. Pipetkadaky suw hem atmosfera basyşy sebäpli 
dökülmeýär.
36-njy surat.
35-nji surat.
p
2
1
p
p
Atmosfera basyşyny ilkinji bolup italiýaly 
alym E. Torriçelli (1608–1647) ölçäpdir. Şonuň 
üçin uzynlygy 1 m bolan bir ujy ýapyk çüýşe 
turbajygy alnyp, ol simap bilen doldurylýar. Soňra 
açyk ujuny el bilen ýapyp, düňderilen ýagdaýda, 
simaply gaba sokulýar (36-njy surat). Barmak 
aýrylanda çüýşe turbajykdaky simabyň bir 
bölegi dökülýär. Turbajygyň ýokarky böleginde 
howasyz boşluk galyp, dökülmedik böleginiň 
beýikligi takmynan 760 mm bolýar (aşaky 
gapdaky simabyň derejesi ölçenende). Munda-da 
turbajykdaky simabyň dökülmezliginiň sebäbi, 
simap sütüniniň gapdaky simaba eden basyşynyň, 
atmosfera basyşy bilen deňagramlaş magydyr. 
Diýmek, atmosfera basyşyny turbajykdaky simap 
sütüniniň edýän basyşy bilen ölçemek mümkin 
eken. Häzirki wagtda 0°C da duran beýikligi 
760 mm bolan simap sütüniniň basyşyny