Maddany ň gurlu

19-njy TEMA
JISIMLERIŇ GEÇEN ÝOLY WE OŇA GIDEN WAGT. 
GEÇILEN ÝOL (ARALYK) WE WAGT BIRLIKLERI
Mehaniki hereketde jisimiň ýagdaýy wagtyň geçmegi bilen 
üýtgeýändigini bildiňiz. Bu özgerişi häsiýetlendirmek üçin 
geçilen ýol
we 
wagt
düşünjeleri girizilýär.
Geçilen ýol 
diýip jisimiň hereket traýektoriýasynyň 
uzynlygyna aýdylýar.
Ýoly ölçemek üçin uzynlyk birligi metrden peýdalanylýar. Ýol 
iňlisçe
 space
– aralyk, 
length
– uzynlyk sözleriniň baş harpy 
s
ýa-da 
l
harplary bilen bellenýär
1
.
Jisimiň hereketi mälim bir wagtyň dowamynda bolýar. Wagt 
düşünjesiniň örän çylşyrymlydygy üçin oňa ýönekeý kegitleme berip 
bolmaýar. Şoňa görä-de özümiziň öwrenişen düşünjämiz boýunça 
ulanýarys.
Meselem: Awtobus Gülüstan şäherinden Daşkende 2 sagatda 
gelip ýetdi. Wagty iňlisçe
time
sözüniň baş harpy 
t
bilen belleýäris. 
Diýmek,
 t
= 2 sagat.
Geçilen ýol metrden daşary köp ýa-da kemligine seredip, amatlylyk 
üçin 
km, dm, sm
we 
mm
lerde hem ölçelýär.
Meselem: Ýerden Güne çenli bolan ortaça aralyk 150 000 000 km, 
Ýerden Aýa çenli bolan ortaça aralyk 384 000 km, Ýeriň radiusy 
~ 6400 km, Ürgençden Nukus şäherine çenli ýoluň uzynlygy ~ 170 
km, mekdebiň ylgaýan ýodasynyň uzynlygy 100 m, ulitkanyň geçen 
aralygy 15 sm we ş.m.
1 km = 1000 m; 1 m = 10 dm; 1 dm = 10 sm; 1 sm = 10 mm.
Jisimleriň hereketlenme wagty 
sekuntlarda
ölçelýär. Zerurlyga görä 
wagty millise kunt, minut, sagat, sutka we ş.m. bellemek mümkin. 
1 sutka = 24 sagat; 1 sagat = 60 minut; 1 min = 60 sekunt.
Jisimleriň hereketlenýän wagty we geçen ýollaryny deňeş -