MahġRƏ naği qizi çapar kazimli

dili”  adlı  dərs  vəsaiti  də 
(Elmi  redaktoru:  filologiya 
elmləri  namizədi 
İsmayıl 
Əhmədzadə,  filologiya  elm-
ləri  doktoru  Muxtar  Kazı-
moğlu;  Rəyçilər:  filologiya 
elmləri  namizədi  Telman 
Həsənov,  filologiya  elmləri 
namizədi  Ataəmi  Mirzəyev) 
ümumtəhsil  məktəbləri  şa-
girdlərinin, xüsusilə ali mək-
təblərə  hazırlaşanların  və 
Azərbaycan  dili  təlimi  ilə 
məşğul  olan  müəllimlərin 
işini xeyli asanlaşdırır, onlara test tapşırıqlarının üzərində əməli 
işləmələrinə  kömək  edir.  Vəsait  Azərbaycan  Respublikası  Tə-
ləbə  Qəbulu  üzrə  Dövlət  Komissiyasının  tərtib  etdiyi  ali 
məktəblərə  qəbul  proqramına  uyğun  olaraq  orta  məktəblər 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
122 
üçün Azərbaycan dili dərslikləri əsasında yazılmışdır. 
Azərbaycan  dilinin  tədrisi  prosesində  müəllim  şagirdlərə 
proqramın  tələb  etdiyi  biliklərin  tam  mənimsənilməsini,  yəni 
qavranılmasını, başa düşülməsini və möhkəmləndirilməsini tə-
min  etməlidir.  Sistematiklik  prinsipi  əsasında  yazılmış  prof. 
K.Əliyevin  “Azərbaycan  dili“  adlı  köməkçi  vəsaiti  də  bu  ba-
xımdan çox əhəmiyyətlidir. Vəsait elə yazılmışdır ki, onu oxu-
yanda Azərbaycan dilinin bütün bölmələrinin həqiqi mənzərəsi 
göz qarşısında canlanır.  Vəsaitin  “Fonetika” bölməsində danı-
şıq  səsləri,  əlifba,  sait  və  samit  səslərin  növləri,  sait  və  samit 
səslərin  tələffüzü,  ahəng  qanunu,  heca,  vurğu  haqqında  zəruri 
elmi  məlumatlar  verilir  və  sonda  fonetik  təhlil  qaydası  gös-
tərilir. 
Vəsaitin  “Leksika”  bölməsi  də  xüsusi  maraq  doğurur. 
Burada  da  şagirdlərə  mənimsədiləcək  məsələlər  ardıcıllıqla  əks 
olunur.  Müəllif  “Leksika”  bəhsinə  daxil  olan  “Sözün  leksik  və 
qrammatik  mənası”,  “Sözün  həqiqi  və  məcazi  mənası”, 
“Omonimlər”,  “  Sinonimlər”  ,  “Antonimlər”,  “Ümumişlək  və 
ümumişlək  olmayan  sözlər”,  “Frazeoloji  birləşmələr”,  “Əsl 
Azərbaycan  sözləri  və  alınma  sözlər”  mövzularını  elə  izah  edir 
ki,  bu  da  abituriyentlərin  həmin  məsələləri  tam  dərk  etməsinə 
şərait yaradır. 
Vəsaitin  “Sözün  tərkibi.  Söz  yaradıcılığı”  bölməsində 
“Kök  və  şəkilçi”,  “Sadə  və  düzəltmə  sözlər”,  “Söz  yaradıcılı-
ğının  ünsürləri”,  “Eyniköklü  sözlər”,  “Mürəkkəb  adların  yazı-
lışı” kimi məsələlər son dərəcə əhatəli və dolğun izah olunur. 
Prof. K.Əliyev vəsaitin “Morfologiya “bölməsində qram-
matika  və  nitq  hissələri  haqqında  ümumi  məlumat  verir.  Bun-
ların ardınca əsas nitq hissələrini ardıcıl olaraq şərh edir. İsim, 
onun  quruluşca  növləri,  ümumi  və  xüsusi  isimlər,  tək  və  cəm 
isimlər, mənsubiyyətə görə dəyişmə, şəxsə görə dəyişmə, isim-
lərin hallanması kimi məsələlər müəllifin şərhi ilə abituriyent-
lərin müstəqil işləməsini düzgün uzlaşdırır. Say, onun quruluş-
ca  növləri,  mənaca  növləri,  isimləşməsi,  əvəzlik  və  onun 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
123 
mənaca  növləri,  fel,  onun  quruluşca  növləri,  təsdiq  və  inkar 
fellər,  təsirli  və  təsirsiz  fellər,  qrammatik  məna  növləri,  felin 
zamanları, təsriflənən formalar(şəkillər), təsriflənməyən forma-
lar,  idi,  imiş  hissəcikləri,  zərf  və  onun  quruluşca  və  mənaca 
növləri,  omonimliyi  kimi  məsələlərin  alim  tərəfindən  şərhi 
keçilmiş biliklərin şagirdlərin hafizəsində bir daha canlandırıb 
sistemə salmaq və möhkəmləndirmək məqsədi daşıyır. 
Vəsaitin  “Köməkçi  nitq  hissələri”  bölməsində  qoşma, 
bağlayıcı,  ədat,  modal  sözlər,  nida  barədə  verilən  məlumatlar 
Azərbaycan dili dərslərində keçilənlərin şagirdlərin hafizəsində 
daha da möhkəmlənməsinə xidmət edir. 
Müəllif  “Sintaksis”  bölməsində  söz,  söz  birləşməsi  və 
cümlə, söz və söz birləşmələrinin oxşar xüsusiyyətlərini, cüm-
lələrlə  bağlı  xüsusiyyətləri,  söz  birləşməsi  və  cümlənin  oxşar 
və  fərqli  xüsusiyyətlərini  diqqətə  çatdırır.  Bu  bölmədə  izah 
olunan  ismi  birləşmələr  (təyini  söz  birləşmələri),  feli  birləş-
mələr, sintaktik əlaqələr, cümlə və onun məqsəd və intonasiya-
ya  görə  növləri,  cümlə  üzvləri,  baş  üzvlər  (mübtəda,  xəbər), 
ikinci dərəcəli üzvlər (tamamlıq, təyin, zərflik), əlavələr, həm-
cins  üzvlər,  ümumiləşdirici  sözlər,  həmcins  mübtədalar,  xitab, 
ara  sözləri,  sadə  cümlə,  cümlənin  şəxsə  görə  növləri,  şəxsli 
cümlələr,  qeyri-müəyyən  şəxsli  cümlələr,  ümumi  şəxsli  cüm-
lələr,  şəxssiz  cümlələr,  adlıq  cümlələr,  söz-cümlə,  mürəkkəb 
cümlə və onun növləri, tabesiz mürəkkəb cümlələr və bu cüm-
lələrin tərkib hissələri arasındakı məna əlaqələri, tabeli mürək-
kəb  cümlələr,  baş  və  budaq  cümlə,  budaq  cümlənin  növləri  – 
mübtəda budaq cümləsi, xəbər budaq cümləsi, tamamlıq budaq 
cümləsi, təyin budaq cümləsi, zərflik budaq cümlələri, şərt bu-
daq  cümləsi,  qarşılıq-güzəşt  budaq  cümləsi,  vasitəsiz  və  vasi-
təli nitq, sitatlar abituriyentin bilik səviyyələrini inkişaf etdirir. 
Vəsaitin “Dil və dilçilik“ bölməsində verilən dil haqqında 
ümumi məlumat, dilin funksiyaları, yazı, dilçilik və onun elm-
lər içərisində yeri, Azərbaycan dili, türk dilləri ailəsi, Azərbay-
can dilinin morfoloji quruluşu, dil və mədəniyyət, dil və xalqın 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
124 
tarixi,  Azərbaycan  dilinin  quruluşu  kimi  mövzuların  şərhi  ana 
dilimizin dərindən öyrənilməsi üçün zəngin imkanlar verir. 
Vəsaitin  “Nitq  mədəniyyəti”  ,  “Ədəbi  dilin  normaları”, 
“Üslubiyyat”,  “Azərbaycan  ədəbi  dilinin  üslubları”  ,  “Əməli 
yazı  nümunələri”  bölmələrindəki  təqdim  olunan  materiallar 
şagirdlərə  tam  orta  məktəblərdə  Azərbaycan  dilindən  verilən 
biliklərin möhkəm mənimsənilməsinə kömək edir. 
Beləliklə, vəsaitdə təqdim olunan materiallar abituriyent-
lər  tərəfindən  asan  mənimsənilir.  Vəsaitdə  dilimiz  haqqında 
elmi təsəvvürlər dürüstləşdirilir və dərinləşdirilir. Burada veri-
lən elmi məlumatlar abituriyentlərin nitq və təfəkkürünün inki-
şafına yaxından kömək edir. Bir sözlə, kitabda verilən elmi ma-
teriallar hafizələrdə uzun müddət qalır, yaddaşlardan silinmir.   
 
     

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
125 
MÜASĠRLƏRĠ PROF. KAMRAN ƏLĠYEV 
HAQQINDA 
 
1. BĠR KĠTABIN ƏKS-SƏDASI 
 
Filologiya  elmləri  doktoru,  professor  Kamran  Əiyevin 
“Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu” (Elmi redak-
toru:  filologiya elmləri doktoru, professor  İsrafil  Abbaslı) mo-
noqrafiyasının  çapından  bir  ildən  çox  vaxt  keçir.  Bu  bir  il 
ərzində  müxtəlif  elm  və  sənət  adamları  ilə  bu  və  ya  digər  şə-
kildə fərdi görüşlərimiz olub. Bu görüşlərimizdə söhbətlərimizi 
çox  vaxt  ədəbiyyatşünaslığımızın  elmi–nəzəri  məsələləri 
üzərində  kökləmişik.  Söhbətlərimizdə  eyni  zamanda  təzəcə 
çapdan çıxan əsərlər də müzakirə obyektinə çevrilib. İstedadına 
və  təfəkkür  qabiliyyətinə  şübhə  etmədiyimiz  elm  və  sənət 
adamları  yekdilliklə  vurğulayıblar  ki,  prof.  K.  Əliyevin  “Epo-
sun  poetikası:  “Dədə  Qorqud”  və  “Koroğlu”  monoqrafiyası 
Azərbaycan ədəbi-elmi fikrində yeni bir hadisədir. 
Alimin  “Dədə  Qorqud”  və  “Koroğlu”  adlı  iki  hissədən 
ibarət olan monoqrafiyasında hər iki eposla bağlı aparılan təd-
qiqatlar  ümumiləşdirilir,  bu  vaxta  qədər  araşdırılmayan  mə-
sələlər tədqiqat predmeti kimi götürülür. 
“Dədə Qorqud” eposunun poetikasını bütün incəliklərinə 
qədər  mükəmməl  şəkildə  tədqiq  və  təhlilə  cəlb  edən  alim 
əvvəlcə  etnopoetika  məsələlərinə  aydınlıq  gətirir.  Məlum  olur 
ki,  “etnopoetika”  anlayışı  dünya  elmi  fikrində  son  dərəcə 
yenidir  və  bir  elm  kimi  onun  açdığı  imkanlar  hələlik  kifayət 
qədər  öyrənilməmişdir.  Eyni  zamanda,  həmin  anlayışın  ehtiva 
etdiyi  məna  və  məzmun  hələ  bu  termin  ortaya  çıxmamışdan 
çox-çox əvvəl bir çox tədqiqatçıların diqqətindən yayınmamış-
dır.  Təəssüf  ki,  bu  diqqət  bəzən  ötəri,  bəzən  dolayı,  bəzən  də 
hiss edilməz dərəcədə olub, gizli formada özünü göstərmişdir. 
Aydın məsəslədir ki, bədii düşüncə birdən-birə doğulmur 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
126 
və  reallığa  çevrilən  bədii  fakt  və  nümunələr  də  birdən-birə 
yaranmır. Onun təkamülü və formalaşması xeyli vaxt və zaman 
tələb edir. Bununla bərabər, bədii düşüncənin məzmun və ifadə 
planı  aid  olduğu  etnosun  təbiətindən  kənarda  deyil.  Əslində, 
etnopoetika  bədii  düşüncə  ilə  etnosun  təbiəti  arasındakı  əlaqə 
və  təması  öyrənən,  bu  əlaqə  və  təmasın  xüsusiyyət  və  əlamət-
lərini meydana çıxaran bir elm sahəsi kimi qavranılır. 
Alim onu da xatırladır ki, yazılı ədəbiyyat nümunələri ilə 
müqayisədə  folklor  örnəkləri  etnopoetika  müstəvisini  tam 
aşkarlamaq  üçün  daha  çox  xammal  ehtiyatlarına  malikdir. 
Başqa  sözlə,  folklor  irsi  ilə  etnopoetika  arasındakı  məsafə 
yazılı  ədəbiyyatla  etnopoetika  arasındakı  məsafədən  çox-çox 
qısadır  və  xalq  yaradıcılığı  nümunələri  bədii  düşüncə  ilə 
etnopoetika arasında ən qısa körpüdür. 
“Dədə  Qorqud”  eposunda  qədim  türk  şeirinin  qısa  həcm-
liliyi,  az  hecalılığı  çoxlu  sayda  nümunələr  əsasında  elmi  və 
nəzəri aspektlərdən ardıcıllıqla izlənilir. Aydın olur ki, ən qədim 
və ilk türk şeiri qoşa misralı şeirdir. Hətta vəzn baxımında da ilk 
şeirin  qısa  şeirlər  olduğu  fikrini  də  prof.  K.  Əliyev  təsdiqləyir: 
“Heca  vəzni  meydana  çıxarkən  əvvəlcə  onun  qısa  ahənglər 
doğuran  vəznləri  vücuda  gətirmişdir.  Bu  vəznlər  üç  ilə  yeddi 
arasındadır. İlk dəfə qısa vəznlərin vücuda gəlməsi pək təbii idi. 
Çünki  çox  vaxt  bəsit  bir  dərəcədə  olan  dil  birdən-birə  güc  və 
mürəkkəb parçalı ( duvaqlı) vəznləri yaratmazdı” (Əmin Abid).  
Şeirimizin qədim köklərini dərindən araşdıran alim uzun 
illər  nəsr  formasında  oxuculara  təqdim  olunan  parçaların 
asanlıqla  nəzmə  çevrilə  bilmə  imkanlarını  üzə  çıxarır  və 
bunları şərtləndirən amillərə xüsusi diqqət  yetirir. Belə qənaət 
hasil  edilir  ki,  türk  poetik  fikrinin  inkişaf  tarixində  bir  misra 
digər  bir  misranı  axtarıb  tapmaqla  qoşa  misralı  ilkin  şeiri 
yaradırsa, qoşa misra da öz tayını tapıb dördlük formasını təsbit 
edir.  Ümumiyyətlə  şeirin  formalaşmasında  heca,  bölgü  və 
misra  baxımından  olmasa  da,  qafiyə  baxımından  müəyyən 
mürəkkəblik вardır. Prof. K. Əliyev bу qənaətin ardınca həmin 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
127 
qafiyə sisteminin mənzərəsini də təsvvürümüzdə canlandırır. 
Azərbaycan  və  ümumtürk  şeirinin  yaranma  və  formalaş-
ma  tarixini  və  onun  strukturunu  dərindən  araşdıran  tədqiqatçı 
maraqlı  bir  sual  meydana  çıxarır:  atın  hansı  cəhəti  türk  şeiri 
üçün  əsas  olmuşdur?  Alim  sualı  belə  cavablandırır  :…  atın 
qulaqları düşməni sezmək üçündür, atın yalı boynu qəhrəmanın 
sarılması üçündür, atın beli qəhrəmanın minməsi üçündür, atın 
quyruğunun  tükü  yay  hazırlamaq  üçündür,  atın  südü  içilmək, 
əti  isə  yeyilmək  üçündür  və  s.  Yəni  bir  az  çılpaq  desək,  atın 
bütün  əzalarının  türk  cəmiyyətindəki  funksiyası  aydın  və 
bəllidir. Bu halda türk şeiri üçün atda olan ehtiyatlardan yalnız 
ayaqlar  və  atın  yerişi  qalır.  Bizcə,  elə  məhz  türk  şeirinin 
formalaşması  atın  ayaqlarına  və  yerişinə  borcludur”.  Prof.  K. 
Əliyev  atın  ayaqlarının  və  yerişinin  türk  şeir  formalarının 
yaranması üçün  əsas olduğunu,  yorğa  yerişdən qoşa misranın, 
dördnala çapışdan dördlüyün, yortmadan doğan ritmdən çarpaz 
qafiyənin yarandığını incəliyinə qədər izah edir. Əlbəttə, alimin 
bu fikri də ədəbiyyatşünaslığımızda yenidir və respublika elmi 
ictimaiyyəti bu məsələni diqqət mərkəzində saxlamalıdır.  
Prof. K. Əliyevin “Dədə Qorqud kitabı”nın ayrı-ayrı boy-
larının  etnopoetik  cəhətdən  təhlili  də  xüsusi  maraq  doğurur. 
“Dəli Domrul” boyunun etnopoetik təhlilini verən alim göstərir 
ki,  bu  boyuн  eposun  strukturundakı  mövqeyinin  zahirən 
dayanıqlı  görünməməsi  она  bir  növ  qəribəlik  gətirir.  Başqa 
sözlə, “Dəli Domrul “ boyu digər boyların arasında son dərəcə 
tək-tənhadır. Onda belə bir sual meydana çıxır: “Dəli Domrul” 
boyunun  tənhalığı  nədən  törəyir?  Alim  bu  tənhalığı,  başqa 
sözlə, boyun eposla fərqlilik göstəricilərini diqqətimizə çatdırır 
və  buna  görə  “Dəli  Domrul”  boyunun  “Dədə  Qorqud”  eposu-
nun  strukturundan  çıxarıb  atmağı,  onu  “oyundan  kənar”  duru-
ma salmağı, bir sözlə, dastanı bu boysuz təsəvvür etməyi ağla-
sığmaz  hesab  edir.  Bunun  ardınca  alim  “Dəli  Domrul”  boyu-
nun epos strukturunda zərurət olmasını sübut edən əsas dəlilləri 
ortaya çıxarır və fikirlərini elmi arqumentlərlə əsaslandırır.  

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
128 
Monoqrafiyanı oxuduqca hiss edirsən ki, “Dədə Qorqud” 
eposunun daha qabarıq görünən bütün məsələləri barədə xeyli 
məqalə  və  kitablar  çap  edilməsinə  baxmayaraq,  bu  sahədə  bir 
çox  aktual  problemlərin  təhlili  və  izahı  hələ  də  öz  tədqiqatını 
gözləyir. “Xalq təfəkkürünün və xalq istəyinin təcəssümü olan 
“Dədə  Qorqud”  eposunu  həm  qəhrəmanlıq  abidəsi,  həm  də 
tədqiqat obyekti kimi bütün dövrlərin eposu” hesab edən prof. 
K. Əliyev eposun poetikasında səciyyəviliyi və qeyri-adiliyi ilə 
seçilən  Təpəgözün  sirriniн  hələ  də  qorqudşünaslıqda  kifayət 
qədər açılmadığını göstərir və bunu nəzərə alaraq o, Təpəgözün 
dastana  gəlişini  və  gedişini  əks  etdirən  və  “Basatın  Təpəgözü 
öldürdüyü boy” kimi tanınan bu boydan həm Qalın Oğuz elinin 
özünə,  həm  mifik  dünyaya,  həm  də  eposun  sturkturuna  və 
poetik  sisteminə  nəzər  yetirir,  bir  çox  elmi  mülahizələri  hey-
rətamiz  dərəcədə  dəqiqləşdirir  və  konkretləşdirir.  Tədqiqatçı 
haqlı  olaraq  Təpəgözün  əsl  mahiyyətinin  üzə  çıxarılmasını 
onun mənşəyinin və poetikasının, yəni hər iki məqamın düzgün 
təyin  edilməsində  görür.  O,  bu  yolla  gedərək  Təpəgözüн  epo-
sun  poetikasında  tutduğu  yer  və  mövqeyi,  daşıdığı  funksiyanı 
çox  dürüst  şəkildə  izləmiş,  elmi  ümumiləşdirmələrini  həqiqət 
donunda oxucuya təqdim etmişdir. 
“Dədə  Qorqud”  eposunun  əbədiyaşarlığı,  möhtəşəmliyi, 
zənginliyi,  dolğunluğu,  keyfiyyət  genişliyi  barədə  danışılası, 
tədqiq  ediləsi  məsələlər  çoxdur.  Bunlardan  biri  də  eposda  öz 
geniş bədii ifadəsini tapan qəhrəmanlıq motivləridir. Eposdakı 
bu motivlər barədə mötəbər elmi mülahizələr söylənilmiş, bun-
lar  uzun  illər  boyu  müxtəlif  aspektlərdən  öyrənilmişdir.  Lakin 
indiyəcən eposun gənc qəhrəmanı Uruzla bağlı müəyyən məsə-
lələrə lazımi diqqət göstərilməmişdir. Eposda üç boyun iştirak-
çısı  olan  Uruz  müxtəlif  döyüşlərdə  qələbə  çalmaq  əvəzinə, 
dəfələrlə  məğlub  olur,  hətta  əsir  də  düşür.  Bəs  konkret  olaraq 
bu gözlənilməzlik həm eposun strukturu, həm də Oğuz eli üçün 
hansı  mahiyyət  kəsb  edir?  Bəs  igidlik  göstərən  Oğuz  bəyinə 
Dədə  Qorqudun  gəlib  ad  vermək  ənənəsi  baxımından  Uruzun 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
129 
payına nə düşür? Şübhəsiz ki, bəlli bir faktdır ki, Dədə Qorqud 
başqa  boylarda  gördüyümüzün  tamam  əksinə  olaraq  Uruza 
gəlib ad vermir. Bəs nə üçün? Bu məntiqi ortaya çıxaran prof. 
K. Əliyev özü də bunları müxtəlif aspektlərdən elmi baxımdan 
dolğun  şəkildə  cavablandırır.  Bizcə,  alimin  aşağıdakı  ümumi-
ləşdirilmiş  fikrinə  nəzər  salmaqla  məsələnin  mahiyyətini  tam 
dərk etmiş olarıq...” eposla bağlı epik ənənə daha çox hakimiy-
yət şəcərəsinin təsiri ilə yaranan ənənədir. Uruz isə hər şeydən 
qabaq,  eposda  epik  ənənənin  qoruyucusudur.  Həyatda  sayılıb 
seçilən  nəsil  ənənəsi,  yəni  şəcərəsi  olan  və  həyatda  şəcərəsini 
qorumağı bacaran eposda da epik ənənəni qorumağa daha çox 
səlahiyyətlidir. Belə bir səlahiyyət sahibi məhz Uruzdur, çünki 
Uruz Qazan xanın oğlu, Bayandır xanın nəvəsidir!” 
Qorqudşünaslıqda  ən  aktual  problemlərdən  biri  də  bəzi 
obrazların  digər  qəhrəmanlarla  müqayisədə  az  öyrənilməsidir. 
Prof.  K.Əliyev  belə  hesab  edir  ki,  dastanda  qəhrəmanla  bağlı 
hadisələri  düzgün  oxumaq,  qəhrəmanı  olduğu  kimi  dəyərlən-
dirmək, qəhrəmanın  şəxsiyyətində  və  fəaliyyətində ehtiva olu-
nan  xalq  fikrini  və  düşüncəsini  tam  dəqiqliyi  ilə  tapmaq  və 
aşkara çıxarmaq folklorşünaslıqda ana vəzifədir.  
Eposda Dirsə xan oğlu Buğac obrazının mövqeyinə digər 
eposşünaslara  nisbətən  daha  geniş  müstəvidə  aydınlıq  gətirən 
alimin fikirləri yenidir və bizcə, digər obrazlar da elmi uğurlar 
işığında eposşünaslıqda bu qaydada öyrənilməlidir. 
“Dədə  Qorqud“  eposunun  poetikasını  öyrənərkən  epos-
dakı  qəhrəman  Oğuz  igidləri  ilə  yanaşı  daha  qabarıq  formada 
görünən və bəzi  mətləblərin ideya daşıyıcısı  olan Burla xatun, 
Banuçıçək, Selcan xatun obrazlarından da yan keçmək olmaz . 
Prof. K. Əliyev müxtəlif boylarda nəql edilən hadisə və əhva-
latlarla  bağlı  olan  bu  xanımların  eposun  mətnində  öz  funk-
siyaları müqabilində necə təsvir və təqdim olunmasını dəqiqlik 
və obyektivlik meyarı ilə saf-çürük edir. 
“Dədə Qorqud” eposundakı boyların istər süjet strukturu, 
istərsə  də  onların  bir-biri  ilə  sıx  əlaqəli  formalarının  öyrənil-

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
130 
məsi tədqiqatçıdan böyük məharət tələb edir. Elə buna görə də 
prof. K. Əliyev boylar arasındakı yaxınlıq və əlaqələri yüksək 
səviyyədə  qabartmış,  onların  təhlil  və  şərhini  əyani  formada 
Beyrək obrazı ilə bağlı məsələlərdə bir daha bütün aydınlığı ilə 
nümayiş  etdirmişdir.  Alimə  görə,  “Dədə  Qorqud”  eposunun 
poetikasının,  oradakı  bədii  strukturun  doğru  və  düzgün  açılışı 
Beyrək obrazının təhlilindən xeyli dərəcədə asılıdır. Tədqiqatçı 
monoqrafiyada  Beyrəyin  həyatı  və  taleyini  digər  döyüşkən 
qəhrəmanlarla  müqayisə  etmiş,  həmin  qəhrəmanlarla  Beyrək 
arasında  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  oxşar  və  fərqli  məqamları 
eposda dürüst şəkildə ortaya çıxara bilmişdir.  
Mürəkkəb, çoxlaylı obraz strukturuna malik olan “Koroğ-
lu” eposunun poetikasının da müəyyən məqamlarının ciddi elmi 
araşdırmaya ehtiyacı var idi. Məsələn, götürək, igidliyin mahiy-
yət və məzmununун rəmzi kimi eposda işlənən “dəli” anlayışını. 
Alim  bu  anlayışa  mifopoetik  aspektdən  yanaşaraq  göstərir  ki, 
eposda “dəli”  anlayışı üç məqamı ehtiva edir: birincisi, igidlik; 
ikincisi, axmaqlıq; üçüncüsü, igidliklə axmaqlığın qovuşuğu.  
Eposun  mətnində  “dəliqanlılıq”,  “dəli  nərə”,  “dəlisov-
luq”,  “dəli  könül”  kimi  anlayışların  doğurduğu  mənaları  təd-
qiqatçı  düzgün  kodlaşdırmış,  Koroğlunun  öz  könlünü  “dəli 
könül”  adlandırması  onun  dəli  nərəsinə,  dəli-  dolu  igid  kimi 
tanınmasına, bəzən dəlisovluq eləməsinə və bütövlükdə dəlilər 
dəlisi olmasına da tam uyğun gəldiyini göstərmişdir. 
Prof. K. Əliyev “Koroğlu” eposunun poetikasının müəy-
yən  elementlərini  yüksək  professionallıq  və  istedad  meyarları 
ilə üzə çıxarır. Onun eposda ilk dəfə say etibarilə beşinci qolda 
“Koroğlunun  Ərzurum  səfəri”  qolunda  görünən  Aşıq  Cünun 
obrazı  ilə  bağlı  düşüncələri  də  ciddi  əhəmiyyət  kəsb  edən 
məsələlərdəndir.  Ərzurumlu  Cəfər  paşanın  xidmətində  duran 
Aşıq  Cünunn  Çənlibelə gəlişinin  əsas  səbəbini  açıqlayan  alim 
bu  aşığın  eposun  poetikasında  son  dərəcə  zəruri  funksiyaların 
daşıyıcısı  olduğunu  göstərir.  İgidlərin  –  dəlilərin  yanında  bir 
dəli  aşığın  olması  isə  Koroğlunu  bitkin  və  mədəni  cəmiyyətin 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
131 
təmsilçisi kimi dəyərləndirir. 
Prof. K. Əliyev “Koroğlu” eposunun poetikasını bir neçə 
istiqamətdə  araşdırmışdır.  Bu  istiqamətlərdən  biri  də  eposda 
bədii  məkanın  xarakteri  məsələsidir.  Tədqiqatçı  eposda  sim-
volların, işarələrin, ifadələrin, sözlərin altında yaşayan məkan-
ları xaraktercə üç mühüm məqamla təyinləyir: real məkan, ara 
məkan  və  ideal  məkan.  Real  məkan  paşaların  hakim  olduğu 
İstanbul,  Ərzincan,  Rum,  Qars,  Toqat  və  başqalarıdır.  İdeal 
məkan  isə  heç  vaxt  dəyişmir.  Bu,  Çənlibeldir.  Real  məkanla 
ideal məkan arasında keçid xarakteri daşıyan bir ara məkan da 
mövcuddur ki, bu, konfliktin həlli məkanıdır. 
“Koroğlu”  eposunun  aparıcı  xüsusiyyətlərindən  biri  də 
igidliyin  və  qəhrəmanlığın  təntənəli  şəkildə  ifadəsidir.  Bu 
ifadəetmənin  əksər  məqamlarını  çözələyən  prof.  K.Əliyevin 
eposdakı fiziki gücün semantikası ilə bağlı araşdırmaları da çox 
maraqlıdır və əminik ki, fiziki güclə bağlı bu mənalandırmalar 
eposşünaslıqda zəruri bir problemin həlli kimi qarşılanacaqdır. 
Biz prof. K.Əliyevin “Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” 
və “Koroğlu” monoqrafiyasının nələrə qadirliyini, çoxcəhətlili-
yini  beləcə  dəyərləndirdik.  Əlbəttə  ki,  bunlar  çox  azdır.  Kam-
ran  müəllimin  qələmini  qiymətləndirən,  istedadına,  zəhmət-
keşliyinə,  milli  mədəniyyətimizə  bağlılığına  yaxşı  bələd  olan 
elm  adamları da mənəvi sərvətimizin  ehtiva vüsətini əyani  şə-
kildə  özündə  təcəssüm  etdirən  bi  orijinal  və  çox  lazımlı  kitab 
haqqında  müxtəlif  mətbu  orqanlarda  dəyərli  fikirlər  söyləyib-
lər. Götürək, tarixçi-etnoqraf alimimiz Xəliyəddin Xəlillinin 
“Kredo”  qəzetinin  30  iyun  və  7  iyul  2012-ci  saylarında  dərc 
etdirdiyi “Ġctimai elmlərin yenidən yaradılması istiqamətin-
də yeni bir addım” məqaləsini. Bu məqaləni diqqətlə oxuduq-
dan  sonra,  doğrusu,  daxili  bir  razılıq,  daxili  bir  fərəh  hissi 
keçirdik. Ona görə bu hissləri keçirdik ki, Xəliyəddin müəllim 
həm ictimai elmlərin yenidən yaradılması, həm də Kamran Əli-
yevin sözügedən monoqrafiyası barədə dəyərli fikirlər söyləyir.  
Tarixçi  və  etnoqraf  alim  Xəliyyəddin  Xəlilli  “İçtimai