MaiLİ İSTİqaməTLƏNMİŞ quyularin səMƏRƏLİ İSTİsmarini təMİn edən profiLLƏRİn və yeni texnoloji optimallaşdirma təDBİRLƏRİNİN

Beşinci fəsildə maili istiqamətlənmiş quyuların sulaşmasının 
və qum təzahürünün səbəbləri tədqiq edilmiş, suyun təcrid edilməsi 
və qum təzahürünün aradan qaldırılması üçün yeni texnologiyalar 
işlənmişdir. Göstərilmişdir ki, Azərbaycanın dənizdə və quruda 
yerləşən yataqlarının məhsulunun sulaşmasının əsas səbəbi qeyri-
bircins layların yüksək keçiriciliyə malik təbəqələri vasitəsilə lay 
sularının quyulara daxil olmasıdır. 
Həmçinin, maili istiqamətlənmiş quyuların profillərinin onların 
hasilatının sulaşmasına təsiri öyrənilmişdir. Bu məqsədlə Neft 
Daşları yatağının QÜQ horizontundan işləyən 89 quyusunun 
məlumatları V tektonik blok üzrə toplanmış, təhlil edilmiş və 
sistemləşdirilmişdir.
Əvvəlcə sulaşmaya qədər olan dövrdə maili istiqamətlənmiş 
quyuların məlumatları araşdırılmışdır. Quyular lülənin əyilmə 
bucağına görə ayrı-ayrı qruplara bölünmüş və hər intervala düşən 
quyuların susuz dövrü üçün hasilatlarının orta qiyməti müəyyən 
edilmişdir. Başqa sözlə, eyni intervala aid olan quyuların 
hasilatlarının qiymətləri eyni işləmə müddətində cəmlənmiş, alınan 
yekun qiymət quyuların sayına bölünərək bir quyuya düşən orta 
hasilat tapılmışdır. Uyğun əməliyyatlar həmin müddət ərzində 
yataqdan işləyən vertikal quyular üçün də həyata keçirilmişdir. 
Bundan sonra maili istiqamətlənmiş quylarala vertikal quyların 
hasilatlarını müqayisə etmək üçün onların hasilatlarınn nisbəti 
(Q*=Q
mi
/Q
ver
) - yəni hasilatların gətirilmiş qiymətləri təyin 
edilmişdir. Gətirilmiş hasilatın əyilmə bucağından asılılığı 
göstərmişdir ki, ikincinin artması ilə birinci də intensiv artmağa 
başlayır və birincinin 38
0
–40
0
qiymətlərində maksimum həddə çatır, 
sonra isə azalmağa başlayır. Eyni zamanda bu asılılıqlar bir-birindən 
həm də layın açılma dərəcəsinə görə fərqlənirlər. Həmçinin, 
asılılıqlardan məlum olur ki, quyu süzgəcinin açılmaya görə 
natamamlıq dərəcəsi artdıqca hasilatlar nisbəti də artır. Qruplaşdırma 
natamamlıq dərəcəsinin 0.15, 0.30, 0.45 və 0.60
qiymətlərinə uyğun 
olaraq yerinə yetirilmişdir. 
Sonra sulaşma baş verdikdən sonrakı dövrdə quyu lüləsinin 
əyilmə dərəcəsinin hasilatın sulaşma tempinə təsiri öyrənilmişdir. 
Mədən materiallarına əsasən aparılan müşahidələr nəticəsində
məlum 

---

27 
olmuşdur ki, Neft Daşları yatağından işləyən maili istiqamətlənmiş 
quyular sulaşma tempinə görə üç hissəyə ayrılırlar: 1) yavaş templə 
sulaşan quyular; 2) orta templə sulaşan quyular; və nəhayət 3) 
yüksək templə sulaşan quyular. Müəyyən edilmişdir ki, birinci qrupa 
aid olan quyularda, yəni yavaş templə sulaşan quyularda suyun faizi
0–7% arasında, ikinci – orta templə sulaşan quyularda 7–14% 
arasında dəyişir. 14 %-dən çox olan isə üçüncü qrupa – yüksək 
templə sulaçan quyulara aid edilir. 
Sulaşma tempi ilə lülə profilinin vəziyyətini xarakterizə edən 
zenit bucağı arasında əlaqələri göstərən asılılıqlardan məlum olur ki, 
lülənin əyilmə dərəcəsi artdıqca hasilatın sulaşma tempi əvvəlcə 
müəyyən həddə qədər azalmağa başlayır, sonra isə kəskin artır. 
Sulaşma tempinin azalmadan artmaya keçməsi zenit bucağının 35
0
–
36
0
qiymətinə uyğun gəlir.
Bəzi hallarda maili istiqamətlənmiş quyuların hasilatının 
sulaşmasının profilin vəziyyətindən asılı olaraq necə dəyişməsini 
xarakterizə etmək üçün su-neft amilinin (SNA) zenit bucağından 
asıllığını öyrənmək daha məqsədəuyğun olur. Bununla əlaqadar, 
maili istiqamətlənmiş quyuların məlumatlarından istifadə edərək 
SNA ilə zenit bucağı arasında asılılıqlar qurulmuş və alınan 
nəticələrdən məlum olmuşdur ki, zenit bucağının artması ilə SNA–
nin azalması müşahidə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, sözügedən 
asılılıqlar bir-birindən sulaşma tempinin qiymətinə görə fərqlənirlər, 
eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, sulaşma tempinin qiyməti 
artdıqca SNA–nin qiyməti də nəzərə çarpacaq dərəcədə artır. 
Lay sularının təcrid edilməsi texnologiyası işlənib 
hazırlanmışdır. Texnologiya su-sement suspenziyasına nanoölçülü
alüminium tozu əlavə edilməklə qarışığın şişərək bərkiməsi 
effektinə əsaslanır. 
Portland sementin suda məhluluna nanoölçülü alüminium tozu 
əlavə etməklə aparılan təcrübələrdə komponentlərin faiz miqdarı 
müəyyən edilmiş, alınan suspenziyanın şişmə prosesinin layın 
daxilində getməsini təmin etmək üçün ona əlavə olaraq ləngidici 
kimi KMS polimeri qatılması nəticəsində yeni tərkib işlənmiş və 
təcrid texnologiyası təklif edilmişdir. Göstərilmişdir ki, KMS 
polimerindən istifadə olunması qarışığın şişməsinin başlanğıc

---

28 
vaxtını 75-80 dəqiqə ləngidə bilir ki, bu müddət ərzində 
suspenziyanı laya vuraraq onun sulaşmış hissəsinə çatdırmaq və
şişmə effektindən istifadə etmək mümkündür.
Aparılan eksperimentlər nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 
istifadə olunan sement suspenziyasına komponentlər aşağıdakı 
miqdarda daxil edilməlidir: portland sement – 28.44-66.62 %; 60-80 
nm ölçüdə alüminium tozu – 0.025-0.075%; KMS polimeri –1.0–2.0 
%; su– qalanı. 
Alüminium nanohissəciklərin sement məhlulunun şişməsinə 
təsiri komponentlər arasında gedən reaksiyalar nəticəsində hidrogen 
qazının intensiv ayrılması hesabına yaranır. 
Maili istiqamətlənmiş quyularda qum tıxacının əmələ gəlmə 
səbəbləri araşdırılmış və qumun yaratdığı fəsadların aradan 
qaldırılması üçün yeni texnologiyalar işlənib hazırlanmışdır.
Quyularda qum təzahürünün törətdiyi fəsadlar təhlil olunmuş, 
qumun əmələ gəlməsi ilə quyudibi zonada baş verən proseslər şərh 
edilmiş, qum-maye qarışığının yaratdığı psevdaşişmə prosesi 
haqqında geniş məlumat verilmişdir. Göstərilmişdir ki, laydan daxil 
olan neft, su, qaz və qum komponentlərinin iştirakı ilə quyu lüləsində 
əmələ gələn psevdaşişmə hadisəsi mürəkkəb bir prosesdir və 
özünəməxsus spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Maye ilə qum 
dənəcikləri qarışığının yaratdığı çox da möhkəm dayanıqlığa malik 
olmayan dispers sistemin, bu sistemi təşkil edən maye-qum 
dənəcikləri arasında baş verən proseslərin, onların hərəkət 
mexanizmlərinin, 
psevdaşişmə 
təbəqəsində 
əmələ 
gələn 
hidrodinamik dəyişikliklərin quyu şəraitinə uyğun olaraq 
öyrənilməsinin vacibliyi qeyd edilmişdir.
Laydan quyudibi zonaya daxil olan qumun çökməsinin qarşısını 
almaq, onun maye ilə birlikdə yer səthinə qaldırılmasını təmin etmək, 
beləliklə də qum təzahrünün quyuların işinə mənfi təsirini aradan 
qaldırmaq üçün yeni tərkibli maye sistem işlənmişdir. Bununla 
bağlı təklif olunan texnologiya quyuların boru arxasına bu maye 
sistemin vurulması prinsipinə əsaslanır. 
Texnologiyanın işlənməsi üçün iki mərhələdə tədqiqat işləri 
aparılmışdır. Birinci mərhələdə istifadə olunacaq maye sistemin 
tərkibi müəyyən edilmişdir. Bu məqsədlə KMS polimerinin suda 

---

29 
0.1, 0.5, 1.0, 1.5 və 2.0 %-li məhlulları hazırlanmış, onların kapilyar 
viskozimetrlə reologiyaları tədqiq edilmişdir. Tədqiqatlar 
göstərmişdir ki, KMS-nin istənilən kosentrasiyada məhlulu özünü 
özlü-plastik maye kimi aparır. Həmçinin, bütün konsentrasiyalarda 
sürüşmə gərginliyinin sürət qradiyentindən asılılığı düzxətli xarakter 
daşıyır və konsentrasiyanın artması ilə başlanğıc sürüşmə gərginliyi 
də artır. Bu iki parametr arasındakı asılılıq τ = a + b
γ
şəklində 
ifadə olunur. 
Sonra məhlullara 60-80 nm ölçüdə mis (Cu) nanotozu əlavə 
olunaraq eksperimentlər təkrar yerinə yetirilmişdir. Məhlula mis tozu 
əlavə etdikdə alınan nəticələrdən məlum olmuşdur ki, τ = f(
γ
) 
asılılıqlarının xarakteri dəyişməz qalır, lakin onun özlülüyü və 
başlanğıc sürüşmə gərginliyi azalır və bu hadisə bütün 
konsentrasiyalarda özünü gəstərir. Daha sonra alınan məhlulların 
dispersliyi və dayanıqlığı yoxlanılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, ən 
dayanıqlı dispers maye sistem KMS-nin suda 1.0 %-li məhluluna 
0.005 % Cu nanotozu əlavə etdikdə alınır. 
İkinci mərhələdə yeni tərkibli maye sistemlə laboratoriya quyu 
modeli qurğusunda psevdaşişmə prosesi tədqiq edilmişdir.
Əvvəlcə təcrübələr vertikal boruda bircins qazsız maye ilə 
aşağıdakı qaydada aparılmışdır: şüşə borunun aşağı hissəsində 
bərkidilmiş süzgəcin üzərinə 15 sm hündürlüyündə 0,5 mm 
diametrində kvars qumundan ibarət statistik təbəqə yerləşdirilmiş, 
mərkəzdənqaçma nasosu vasitəsilə çəndən vurulan işçi maye qum 
təbəqəsindən keçərək onun həcmini genişləndirmiş, beləliklə, 
qaldırıcı boruda psevdaşişmə prosesi əmələ gəlmiş, sonra maye ölçü 
qabına daxil olub orada onun sərfi ölçülərək sikl yaradılmışdır. Bu 
zaman qum təbəqəsində baş verən dəyişikliklər həm vizual müşahidə 
edilmiş, həm də xüsusi şkala vasitəsilə onun şişmə hündürlüyü 
ölçülmüşdür. Təcrübələr ardıcıl olaraq su ilə, KMS-nin suda 1.0 %-li 
məhlulu ilə, sonra isə nanomaye sistemlə aparılmışdır.
Nəticələr şəkil 3-də verilmişdir. Göründüyü kimi, nanomaye 
sistem suya və KMS-nin 1.0 %-li məhluluna nisbətən 
psevdaşişmənin hündürlüyünü daha çox artırır. Bu isə o deməkdir ki, 
quyu lüləsində yaranan qum tıxacının keçiriciliyi çoxalır, bununla da 

---

30 
qum təbəqəsindən keçən maye axını və axınla birlikdə qumun yer 
səthinə qalxma prosesi yaxşılaşır. 
Sonra təcrübələr qaz-maye qarışığı ilə həm vertikal, həm də 
müxtəlif bucaq altında yerləşdirilmiş lift borularında aparılmışdır.
Laboratoriya qurğusunda qazın dövri verilməsinin qumun şişməsinə 
təsiri tədqiq edilmişdir. 
Qurğu elə yığılmışdır ki, əyilmə bucağının psevdaşişmə
prosesinə təsirini öyrənmək üçün qaldırıcı lifti lazımi bucaq altında 
istiqamətləndirmək mümkün olsun. Təcrübələr həm vertikal
Şəkil 3. Qum təbəqəsinin genişlənməsinin 
(psevdaşişmə) mayenin sərfindən asılılığı 
vəziyyətdə, həm də 10
0
, 20
0
, 30
0
, 40
0
, 50
0
, 60
0
bucaq altında 
aparılmışdır. Qaz eksperimental qurğuya həm fasiləsiz, həm də 
fasilələrlə verilmişdir. Qazın fasilələrlə verilməsi elektromaqnit 
klapanı vasitəsilə təmin edilmişdir.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
0
10
20
30
40
su
su+1%KMS
su+1%KMS+0.005%Cu