Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Ekologiyahq apatshiliq 
degende ekosistemalardin qayta 
tiklenbeytugm darejede buziliwi natiyjesinde keri ekonomikahq 
aqibetlerge yamasa xahqtin galaba nabit boliwma alip keletugin 
jagday tiisiniledi. Aral boyi mashqalasi regional ekologiyahq 
apatshiliqqa misal boladi. Atmosferada ozon tesiklerinin payda 
boliwi, lqlimnin ozgeriwi, shollesiw, biologiyaliq kop turliliktin 
kemeyiwi global mashqalalar esaplanadi.
Biosferanin turaqhligi. 
Biosfera ulken ham quramali 
ekosistema bohp, onin bolimleri ham ondagi processler arqali 
isleydi ham basqariladi.
Biosferanin turaqhligi ondagi tiri organizmlerdin har- 
tiirliligine tiykarlangan. Onm ayirim toparlan turli funkciyalardin, 
zatlardm uliwma agimin ham energiya bolistiriliwin atqaradi. Bul 
qasiyetler biogen ham abiogen processlerdin birlesiwinen kelip 
shigadi. Biosferada quramali arqaga qaytar ham bir-birine 
baylanisli sistemalar hareket qiladi.
Bunnan 600 mln jil aldin Kembriy dawirinen baslap jer 
juzinde payda bolgan tiykargi zat almasiwlar keyingi jillarda 
ozgermegen. 
Atap 
aytqanda, 
fundamental, 
geoximiyaliq 
processlerde kalciy, kremniy qatlamlarmin payda boliwi, temir 
ham marganec rudalari, mineral sulfatlar ham fosfordin toplamwi 
siyaqli tiirli tezliktegi processler bolgan.
Karbon dawirinen baslap tiri organizmlerdin massasi 
ozgermey qaladi, yagniy biosferada usi dawirdcn baslap aylamslar 
belgili rejimde basqanlip turadi. 
Bul 
basqariw, 
quyash 
energiyasman paydalanip organikaliq zatlar payda qiliwshi tiri 
organizmler iskerligi arqali juzege keledi. Jerdegi tirishilik uzaq 
rawajlanadi ham oz-ozinen aste aqirin turaqlasadi.
Jer qabigi ustinde insan, onin jiimiycti, social - ekonomikahq 
n iza m liliq lan 
hareket qiladi. Jamiyet keheyedi, insaniyat biosfera 
bayhqlarman paydalamw processinde ogan sheksiz keri tasir 
qiladi. Insaniyat tabiyiy mzamliqlardi buzadi, olardi biykar etedi, 
togaylar kesiledi, darya ham koller qunydi, topiraq, hawa, suw 
pataslanadi, zaharlenedi, tiri organizmler genofondina ziyan
331

---

jetkiziledi. Natiyjede insannm biosferada jasap qaliwina qawip 
tuwiladi.
Bul qawipler ham ekologiyaliq mashqalalardi sheshiw ham 
olardm aldin aliw biigingi kiinnin en aktual mashqalalarinan 
sanaladi.