Manaf süleymanov

Milyonçular. Bakıdə milyonçu çox idi, bəzilərinin adı və sədası bütün 
dünyaya yayılmışdı. 
Müsəlman  milyonçularını  iki  dəstəyə  bölmək  olardı:  birinci  «neft 
milyonçuları»  -  «neftxudalar»;  ikincilər  isə  «Sandıq  milyonçuları»,  yəni  pulu 
sandıqda  üst-üstə  yığıb,  yüksək  faizlə  sələm  almaq,  malı  ucuz  alıb  baha 
satmaqla varlananlar. 
Əlbəttə,  burada  əsas  söhbət  neft  milyonçularından  -  neftxudalardan 
gedəcək. 
Hacı  Zeynalabdin  Tağıyev.  Bütün  müsəlman  aləmində  tanınmış 
milyonçu  -neftxudanı  Bakıdakı  müsəlman,  rus,  erməni  və  yəhudi  cəmiyyəti 
xeyriyyələrinin hamısı özlərinə fəxri sədr seçmişdilər. 
Atası  İçərişəhərli  başmaqçı  Tağı,  anası  Bilgəhli  Anaxanım  olub. 
Zeynalabdin uşaq ikən anası vəfat edib. Atası ikinci dəfə evlənir, təzə arvaddan 
beş qızı olur. Tağı çox kasıb imiş, Zeynalabdin hələ  kiçik ikən atası deyir ki, 
bala,  görürsən  də,  güzəranımız  necə  ağır  keçir,  gəl  əlimin  altında  işlə,  mənə 
həyan  ol,  birtəhər  gündəlik  çörək  pulu  qazanaq.  Zeynalabdin  cavab  verir  ki, 
mən  başmaqçı  yox,  bənna  olacağam.  Kişi  arvadına  tapşırır  ki,  apar  bunu  qoy 
bənnanın əli altında işləsin. O vaxtdan başında çanaxda palçıq daşıyır, 6 qəpik 
günəmuzd alır. 
Yaşı  az  olduğundan  palçıq  çanağını  çətinliklə  daşıyırmış;  yoldaşları 
ona  kömək      edirdilər,  tez-tez  ağır  çanağı  qaldırıb  başına  qoyurdular.  O  da 
canla-başla çalışırmış; bütün günü bir an belə bekar qalmaz, hamıdan tez gələr, 
gec  gedərmiş,  15  yaşında  daşyonan,  18  yaşında  bənna,  sonra  da  memar-
podratçı olur. 
1873-cü  ildə  iki  nəfərlə  şərik  olub  Bibiheybətdə  icarəyə  yer  götürür. 
Avadanlıq  alır,  usta  və  əmələlər  tutur,  buruq  qurdurub  başlayır  quyu 
qazdırmağa.  Günbəgün  xərc  artır,  neft  isə  görünmür.    Qışda  soyuq,  yayda 
cəhənnəm    istisi,  xəzri-gilavarın  qaldırdığı  toz  göz  çıxardır.    İlantək    qabıq 
qoyurlar,    neft  isə      çıxmır.  Düşmənlər  Hacıya  gah  tamahkar,  gah    kələfin  
ucunu  itirən  adam  kimi  baxırlar.  Şəriklər  ümidlərini  itirir  -  öz    paylarını 
satmağa  müştəri  axtarırlar,  axırda  Hacı  özü  onların  pulunu  verib  buruğa    və 
downloaded from KitabYurdu.org

63 
 
yerə yiyələnir. İş daha da ağır gedir. Hacı darıxmır, tək-tənha məşəqqətə dözür. 
Fəhlələrin muzdunu vaxtında verir. 
Nəhayət,  quyu  gözlənilmədən  fontan    vurur.  Başmaqçı  Tağının  oğlu 
palçıqçı Zeynalabdin dönür olur milyonçu Tağıyev. 
Üç  ilə  şəhərin  mərkəzində  (1895-1897-ci  illər)  böyük  bir  saray 
tikdirir.  Bu  kaşanənin  hər  dörd  fasadı  və  damdakı  nəhəng  qübbələr  diqqəti    
uzaqdan  cəlb  edir.  Bir  üzü  Bariyatinski  (Fioletov),  digəri  Starıy  politseyski 
(Məmmədəliyev),    üçüncüsü  Merkuri  (Şaumyan),  dördüncüsü  isə  Qarçakov 
(Malıgin)  küçələrinə  baxır;  hər  cəhətdən,  həm  xarici  arxitekturasına,  həm  də 
daxili  bər-bəzəyinə  görə  şəhərin  ən  yaraşıqlı  binalarından  biridir.  Layihənin 
müəllifi  Qoslavski  əsasən  Avropa  order  memarlıq  üslubundan  istifadə  edib, 
fərdi  kompozisiya  yaradıb    (Azərbaycan  tarixi  muzeyi).  Binanın  hər  dörd 
tinində  və  baş  girəcəyinin  qabağında    nəhəng  qaz  fanarı  yanardı,  gecələr  bu 
aralar işığa qərq olar, yerə iynə düşsəydi tapılardı. 
Tağıyev  həm  neftxuda,  həm  dəyirman  sahibi,  həm  fabrikant,  həm 
böyük  balıq  sənayeçisi  (bütün  Kür  ətrafı  və  Xəzər  qırağı  vətəgələr  onun 
ixtiyarında  idi),  həm  də  ticarət  və  yük  gəmilərinin  sahibi  idi.  Quba  tərəfdə 
Atlıxanda, Yevlax ətrafında böyük meşələri vardı. Ənzəli və Rəşt ərazisində də 
Hacının  meşələri,  böyük  malikanəsi,  binaları  və  nümayəndəliyi,  başqa 
şəhərlərdə, o cümlədən Moskvada 4 mərtəbəli iri sarayı, İranda karvansaraları 
vardı. 
İmperator  II  Nikolayın  qardaşı  böyük  knyaz  Mixail  Aleksandroviç 
polyak qızına evlənib, taxt-tacından əl götürəndən sonra Tağıyevdən xahiş edir 
ki,  Yevlax  ətrafı  meşələrdə  ov  edib  dincəlməyə  ona  icazə  versin.  O,  Hacıya 
cəvahiratla bəzədilmiş bir qızıl çarke (peymanə) bəxşiş göndərmişdi. 
Xəzərin  Azərbaycan  sahillərindən  tutmuş  Dağıstanın  sahillərinə, 
Dərbənd,  Port-Petrovsk  (indiki  Ma-Haç-Qala)  daxil  olmaqla  uzunluğu  300 
kilometr  olan  torpaq  sahəsi  alıb  vətəgə  salmışdı.  Kür  qırağındakı  vətəgələri 
dövlətdən icarəyə götürmüşdü. 
O  zamanlar  dustaqları  Nargin  adasında  saxlayırdılar.  Camaat  ora 
gedib-gələndə  yaman  əziyyət  çəkirdi.  Axırda  Hacı  Zeynalabdinə  müraciət 
edirlər  ki,  bu  işdə  bizə  kömək  elə,  dərdimizə  çarə  qıl.  O  da,  o  zaman  şəhərin 
ucqar yeri hesab edilən Quba (Füzuli) meydanı ilə Kömürçü meydanı arasında 
tikdirdiyi  beşmərtəbəli  dəyirmanı  (indiki  şirniyyat  fabrikini)  dustaqxana  üçün 
verir.  Bu  barədə  digər  bir  rəvayət  də  var.  Bakıya  yüksək  rütbəli  təzə  məmur 
təyin  edilir.  Hacı  onun  görüşünə  gedir  və  deyir  ki,  sizə  nə  kömək  lazımsa, 
utanmayın,  söyləyin,  mən  padşahlıqdan  heç  nə  müzayiqə  edən  deyiləm. 
Yüksək rütbəli şəxs izah edir ki, «dustaqları Nargin adasında saxlayırıq, işçilər 
gedib-qayıtmağa  çox  vaxt  sərf  edirlər,  həm  də  əziyyət  çəkirlər;  mümkünsə  bu 
işdə  bizə  kömək  edin».  Hacı  Zeynalabdin  tikilib  qurtarmış  dəyirman  binasını 
dustaqxana  üçün  hökumətə  verir.  Xaricdən  gətirdiyi  dəyirman  avadanlığını 
downloaded from KitabYurdu.org

64 
 
toxuculuq  fabriki  yerləşən  əraziyə  daşıtdırıb,  orda  dəyirman  tikdirir.  Özü  və 
ailəsi yaşamaq üçün fabrikin yaxınlığında xüsusi mülk tikdirmişdi və vaxtaşırı 
orda qalırdılar. 
«Mazut»  şirkətinin  yaranması  ilə  əlaqədar,  yerli  varlılardan  Çolaq 
Ağabala Quliyevin başçılığı ilə «Bakı - Batum» neft kəməri aksioner şirkətini 
yaradırlar. Bu neft kəmərinin əleyhinə həm açıq, həm də gizlin çıxış edənlər az 
deyildi,  əlaltından  iş  görənlər  vardı,  çünki  bəziləri  çox  qazansın  əllərindən 
çıxmasından qorxurdular, paxıllar da az deyildi.  O zaman üçün nəhəng inşaat 
hesab  edilən  bu  neft  kəməri  Bakıdan  başlayaraq  Kür  düzənliyindən  keçib, 
Qafqaz  dağlarının  ətəyini  və  Suram  qalasının  yamacını  aşıb,  Reon 
düzənliyindən ötərək 800 kilometr  məsafədə uzanıb Xəzər sahilini  Qara dəniz 
sahiliylə  birləşdirəcəkdi.  Bakı  nefti  okeanlara,  uzaq-uzaq  ölkələrə,  beynəlxalq 
bazarlara yol açacaqdı. 
Kəməri  uzatmağa  1897-ci  ildə  başlayıb,  1907-ci  ildə  (10  ilə) 
tamamlamışdılar. 
Professor  Hadi  Əliyev  deyirdi  ki,  mühəndis  dayım  İbad  Əliyev 
Tağıyevin Bibiheybətdəki mədənində müdir olmuşdu, onunla yaxın idi; Şollar 
su  kəmərini  çəkəndə  avadanlığı  gətirmək  üçün  İbadı  yolladı  Rusiyaya.  120 
vaqon  maşın,  nasos  və  digər  avadanlıq  gətirdi  və  işi  tamamlayıb  başa 
çatdırdılar.  Hadinin  dediyinə  görə,  dayısı  İbad  nəql  edirmiş  ki,  imperator  III 
Aleksandr sağ olanda  Tağıyev ona  ərz-hal  yazıb,  müsəlman qızlarının öz  ana 
dillərində  oxumaları  üçün  Bakıda  məktəb  açmağa  icazə  istəyir.  III  Aleksandr 
bu  xahişi  rədd  edir.  O,  öləndən  sonra  II  Nikolay  taxta  çıxır.  Tacgüzarlıq 
mərasimi  münasibətilə  Hacı  bir  senatorun  vasitəçiliyi  ilə        Nikolayın  arvadı 
Aleksandra  Fyodorovnaya  çox  bahalı    hədiyyə    çatdırır    və  eyni  zamanda 
Bakıda  qız  məktəbi  açmaq  barədə  təkrar  xahişnamə  göndərir  və  rica  edir  ki, 
rus-müsəlman  qız  məktəbinə  Tsaritsa  Aleksandra  Fyodorovnanın  adı  verilsin. 
Eyni  zamanda  qız  məktəbinin  xərcini    ödəmək  üçün  banka  150.000  manat 
qoyur,  bu  da  beş  faizdən  ildə  7.500  manat  gəlir  gətirəcəkdi  və  bununla  da 
məktəbin xərc-xərasatı artıqlamasilə ödəniləcəkdi. İki  ildən sonra 1896-cı ildə 
qız  məktəbi  açmağa  icazə  verilir.  Tağıyev  məktəb  binasının  layihəsini  mahir 
memar Qoslavskiyə tapşırır. Binanı 1898-ci ildə tikməyə başlayırlar.  1900-cu 
ildə  hazır  olur,  184.000  manata  başa  gəlir.  Bu  məktəb  Nikolayevski 
(Kommunist) 
küçəsində 
(Azərbaycan 
SSR 
Elmlər 
Akademiyasının 
Əlyazmaları fondunun binası) yerləşir. Tağıyev, müsəlman qaragüruhçuları işə 
mane olmasın deyə, onların bəhanələrini kəsmək, ağızlarını yummaq üçün iki 
nəfərə  məktub,  pul  və  qiymətli  hədiyyələr  verib,    müqəddəs  hesab  edilən 
yerlərə  -  Məkkəyə,  Mədinəyə,  Kərbəlaya,  Xorasana,  Qahirəyə,  İstambula, 
Tehrana  və  sair  yerlərə  göndərir  və  tapşırır    ki,  oradakı  mötəbər,  rəsmi  din 
xadimlərindən, müctəhidlərdən imza və möhürlə təsdiq edilmiş rəsmi sənədlər 
downloaded from KitabYurdu.org

65 
 
alsınlar  ki,  müsəlman  qızları  da  oğlanlar  kimi  şəriət      məktəblərindən  başqa 
müasir məktəblərdə təhsil  ala bilərlər,  burada heç bir xilaf şey yoxdur. 
Lakin müsəlman qızları üçün müasir məktəbin açılacağı xəbəri şəhərə 
vəlvələ  salır,  məclislərdə,  bazarlarda,  dükanlarda,  toyda,  yasda  bu  barədə 
söhbət  gedir.  Məhəllələrin  başçıları,  şəhərin  ağsaqqalları  iki  dəfə  Təzəpir 
məscidində  toplaşıb  qız  məktəbi  haqqında  danışmaq  istəmişdilərsə,  nəticəsiz 
qalmışdı, dava-mərəkə düşür, məclis baş tutmur. 
Qaragüruhçu  iri  əmmaməli,  qara  əbalı  ruhanilər,  yekəqarın, 
enliqurşaq,  saqqalı  hənalı  hacılar,  tapançalı-xəncərli  qoçular  ortaya  çıxıb 
isməti-nisvandan  danışa-danışa,  Qurandan  ayələr,  peyğəmbər,  xəlifə  və 
imamlardan  hədislər  və  sübutlar  gətirərək  bu  işi  küfr  adlandırıb,  Hacı 
Zeynalabdin Tağıyevi dindən kənar əməllərdə günahlandırırlar. 
Hacı 
Zeynalabdin 
Tağıyev 
müsəlmanların 
müqəddəs 
ziyarətgahlarındakı müstəhid və din xadimlərinin imzaladıqları, möhürlə təsdiq 
etdikləri sənəd və şəhadətnamələri oxutdurub camaatı başa salmağa cəhd edirdi 
ki, qızların elm oxumalarında heç bir xilaf iş yoxdur,  əksinə bu, çox vacib və 
lazımdır, bundan sonra qaragüruhçular təzədən soşurlar. 
Tağıyev  məclisdə  iştirak  edən  ən  mötəbər  iki  din  xadiminə:  Bakı 
quberniya  qazisi  Mir  Məhəmməd  Kərimə  və  Mirzə  Abutürab  Axunda  Quran 
ayələri  oxutdurub  tərcümə  etdirir  ki,  müslüm  (müsəlman  kişiləri)  kimi 
müslümələr də bütün biliklərə yiyələnməyə borcludur. 
Yenə etiraz səsləri ucalır. 
Bu  dəfə  Hacı  Zeynalabdin  özü  danışmağa  başlayır:  «Camaat, 
qızlarımızın zəmanə dərsi oxumaları vacibdir; gözləri açılar, külfətdə rəftarları 
xoş olar... İngilistana, Germaniyaya, Firəngistana gedib oxuyan cavanlarımızın, 
hərəsi  oralardan  qollarına  bir  arvad  keçirib  gətirir,  çünki  qızlarımıznan 
məcazları  tutmur,  dolana  bilmirlər;  əcnəbi  arvadlardan  doğulan  uşaqlar  öz-
özünə olurlar mürtəd və bütün varidatımıza vərəsə çıxırlar. İşlər belə getsə ata-
baba  ocaqları  qalacaq  Quransız,  namazsız,  şəriətsiz.  Təzə  məktəbdə  qızlara 
ehkami-şəriyyə,  paltar  tikmək,  toxuculuq,  mətbəx  işləri,  müsəlman  və  rus 
dilində oxuyub-yazmaq, elmi-hesab, tifillərə tərbiyə vermək öyrədiləcək. Burda 
pis şey var?! Molla Əli Hacı Xəlil oğlu! Qulaq as! Mən, qızları ismətsiz etmək 
istəmirəm,  naməhrəmlə  üzü  açıq  olmağa  çağırmıram.  Srağa  gecə,  iyirmi  yaşlı 
ortancıl  qızın  sancılanmışdı,  az  qalmışdı  ölsün.  Lopabığ  Ambarsum  həkimi 
gətizdirdin  qızı  yoxladı,  dava-dərman  elədi,  qızı  ölümdən  qurtardı.  İndi  də 
görüm, lopabığ Ambarsumun  əvəzinə  müsəlman arvad həkimi olsaydı, şəriətə 
hansı  daha  düzgün  gələrdi?  Arvad  həkimlərinə,  müəllimlərinə  ehtiyacımız 
çoxdur. 
Sabahı gün şəhərdə abır-həya pərdəsi altında qeylü-qal qopur, qoçular 
küçələrə  tökülüşüb  dikdaban  ayaqqabı  geymiş  müsəlman  qadın  və  qızlarının 
tufli  və  çəkmələrini  çıxardıb,  zorla  nəleyin  geyindirirdilər;  azca  üzü  açıq 
downloaded from KitabYurdu.org

66 
 
olanların  başlarına  iri,  qara  çadra  örtürdülər;  mane  olmaq  istəyənləri, 
danışanları döyür, ölümlə hədələyirdilər. Qızlarını təzə məktəbə göndərənlərin 
evlərinə  soxulub  öldürürdülər;  o  cümlədən,  içərişəhərli  Axund  molla 
Ruhullanın evinə zorla girib namaz üstündə kişini qətl etmişdilər ki, birdən-birə 
iki qızını «şkola» yollayıb. 
Hökumət  məmurları  belə  biabırçılığa      kənardan  tamaşa  edirdilər  və 
deyirdilər ki, biz din-məzhəb məsələlərinə qarışmırıq. 
Qızlara  belə  məsləhət  görürlər  ki,  çarın  arvadı  Aleksandra 
Fyodorovnaya bir teleqram göndərin, minnətdarlığınızı bildirin ki, sizə məktəb 
açmağa icazə verib və razı olub ki, məktəbinizə onun adı verilsin. İki  gündən  
sonra  Aleksandra  Fyodorovna  qızlara  teleqramla  cavab  yollayır,  yeni  açılmış 
məktəbdə əla oxuyub Vətənə və cəmiyyətə faydalı olmalarını, həyatda xoşbəxt 
yaşamalarını arzu edir. 
Bu  teleqramla  bütün  mübahisələr  və  müsəlman  qız  məktəbinin  taleyi 
bir dəfəlik həll edilir. 
...Məktəbə 58 qız qəbul edilmişdi; onlardan 35 nəfəri kasıb ailələrdən 
idi,  təhsil  haqqından  azad  edilmişdilər,  geyim  və  yemək-içməklərinin  xərcini 
Tağıyev  ödəyəcəkdi  (Əvvəldən  20  nəfər  kasıb  qızın  pulsuz  götürülməsi 
nəzərdə tutulmuşdu, sonra Hacı bu siyahıya 15 nəfər də əlavə edir). Bu məktəb 
pansion və qapalı idi; qızlara həftədə bir dəfə, cümə günləri səhər saat 10-dan 
17-yə qədər evlərinə getməyə icazə verilirdi. 
Məktəbdə  dərslər  1901-ci  il  sentyabrın  7-də  başlanmışdı.  Sentyabrın 
9-da  dərsin  açılışını  bayram  edirlər.  Krımdan,  Özbəkistandan,  Peterburq  və 
başqa yerlərdən çoxlu təbrik teleqramı gəlir. 
Bu  şənlik  münasibətilə  öz  sevincini  bildirənlərdən  biri  Həsənbəy 
Zərdabi idi. 
Bakı  müsəlman  qız  məktəbinin  şagirdləri  üçün  Dağıstan  qızlarının 
geyimi  rəsmi  libas  kimi  qəbul  edilmişdi.  Həmin  geyim  1909-cu  ildən  rus  qız 
məktəblərinin rəsmi paltarı ilə əvəz edildi - abı rəngli parçadan don, ağ önlük, 
bir  də  pelerina;  gündəlik  geyimdən  başqa  bayram  və  mərasim  libası  da  vardı; 
imtahan  vaxtı,  bayram  günləri,  teatr  və  gəzməyə  gedəndə  mərasim  libasını 
geyirdilər.  4  illik  məktəb  iki  ildən  sonra  oldu  5  illik,  sonra  6  illik,  axırda  da 
seminariya.  Hacı  banka  100.000  manat  5  faizli  qızıl  pul  verib  məktəbi 
seminariyaya  çevirtdirmişdi.  Onu  da  qeyd  etmək  vacibdir  ki,  təkcə  məktəb 
binası   tarixi sənədlərə görə 183.533 manat qızıl pula tamam olmuşdu, tədris  
avadanlığına  əlavə  qızıl  pulla  29.000  manat  xərclənmişdi.  Bankda  da  125.000 
manat  toxunulmaz  kapital  5  fəiz  gəlirlə  saxlanılırdı  ki,  məktəbin  xərclərini 
təmin  etsin.        Məktəb  seminariyaya  çevriləndən  sonra  vəsait  225.000  manat 
olmuşdu. 
Binanın  zirzəmisi  Orucov  qardaşlarına  mətbəə  üçün  kirayəyə 
verilmişdi ki, buradan  da əldə edilən neçə min manat pul yenə qız məktəbinin 
downloaded from KitabYurdu.org

67 
 
ehtiyacına sərf edilirdi. Həmin   məktəbin   nəzdində   qadın   müəllimlər üçün 
ikiillik hazırlıq kursu açılmışdı. 
Qız 
məktəbinin 
binası  memarlıq  baxımından  Azərbaycan 
memarlığının  milli-romantik  üslubundadır.  Əsas  fasaddakı  divar  bir  cərgə  ağ, 
digər cərgə isə qızılı daşdan hörülüb. 
Məktəbi  ilk  dəfə  qurtaran  qızlara  Azərbaycan  dilinə  tərcümə  edilmiş 
Quran, Lev Tolstoyun, Puşkinin, Qoqolun, Lermontovun əsərlərindən nüsxələr, 
təzə libas və başqa hədiyyələr verilir və bundan sonra hədiyyə vermək ənənəyə, 
adətə dönür. 
Qız  məktəbinin  birinci  müdirəsi  Hənifə  xanım  Məlikova  (Həsənbəy 
Zərdabinin arvadı) idi. 
İran  şahı  yolüstü  Bakıda  olanda,  arvadı  qız  məktəbinə  gəlir  və  hər 
şagirdə  qızıl  zəncirdən  asılmış  bir  onluq  qızıl  bağışlayır;  qızlar  da  bu  bəxşişi 
həmayil kimi boyunlarından asırlar. 
Hacı Zeynalabdin öz qızları - Sara və Leylanı Peterburqa, Smolnı qız 
institutuna  oxumağa  göndərmək  qərarına  gəlir  və  sənədləri  ora  yollayır.  Çox 
keçmir  Smolkıdan  rədd  cavabı  gəlir  ki,  nə  bəy,  nə  xan  və  nə  də  zadəgan 
olmadığınız üçün qızlarınızı qəbul edə bilmərik; bu instituta yalnız qraf, knyaz, 
xan,  bəy,  əmir  qızları  qəbul  edilir.  Hacının  arvadı  Sona  xanım  rəsmi  sənəd 
təqdim  edir  ki,  atası  general  Ərəblinski  müharibədə  rəşadət  göstərib  və 
Rusiyaya  sədaqətinə  görə  çar  tərəfindən  qızıl  silahla  təltif  olunmuşdur;  bu 
qızlar da onun nəvələridir, bütün imtiyazlardan istifadə etməyə hüquqları var. 
Tağıyevin  qızları  ana  babalarına  -  general  Ərəblinskiyə  gərə  Smolnı 
institutuna 
qəbul 
edilirlər. 
Tağıyev 
Moskvanın  mərkəzində  Lenin 
kitabxanasının yaxınlığında dəbdəbəli, dörd mərtəbəli bir imarət tikdirib, yolu 
düşəndə həmin mülkündə qalırdı. Hacı Zeynalabdin haqqında çoxlu əhvalatlar 
danışırlar. 
Təzə  tədris  üsulunun  banilərindən  biri,  Bakı  quberniyası  maarif 
inspektoru,  qocaman  müəllim,  yazıçı  Soltan  Məcid  Qənizadə  deyirdi  ki,  III 
Aleksandr taxta çıxıb tacgüzarlıq etdikdə Zaqafqaziya müsəlmanları tərəfindən 
Hacı  Zeynalabdin  Tağıyev  Peterburqa  nümayəndə  göndərilmişdi.  Mərasim 
zamanı  nazirlər  soveti  sədri  çarın  sağ  tərəfində  dayanıb,  gələnləri  bir-bir  ona 
təqdim  edirmiş.  Hacı  Zeynalabdin  müsəlman  libasında,  əynində  arxalıq, 
üstündən  çuxa,  ayağında  Şirazi  çarıq,  əlində  dəsmal,  duz,  çörək  çara 
yaxınlaşanda  nazirlər  soveti  sədri,  elə  güman  edir  ki,  Tağıyev  başa  düşmür, 
deyir:  «Ваше  величество,  его  представител  дикого  народа    (vəhşi  xalq 
nümayəndəsidir)». 
Tağıyev  deyir:  «Мы  не  дикие,  мой  народ  не  дикий,  он  имеет 
богатую,  многовековую  свою  историю».  (Biz  vəhşi  deyilik,  mənim  xalqım 
vəhşi deyil, o, çoxəsrlik zəngin tarixə malikdir»). 
downloaded from KitabYurdu.org

68 
 
Bir nəfər Hacının yanına dəfələrlə gəlib onun iş müdirlərinin birindən 
çuğulluq edir: «Əli əyridir, sənin hesabına ikimərtəbəli mülk tikdirib, qardaşına 
dükan  açıb,  fayton  alıb,  onu  işdən  qov».  Hacı  gülümsəyib  deyir:  «Qalmağı 
məsləhətdir.  O,  nə  lazımdır  hamısını  eləyib,  alıb,  tikdirib,  bundan  sonra 
işləyəcək,  onu  çıxardıb,  başqa  adam  götürsəm,  o  da  köhnənin  elədiklərini   
təzədən   başlayacaq. Qalmağı   məsləhətdir». 
Bir  gün  Bakı  varlıları  Hacıya  şikayət  edirlər  ki,  şəhərin  aşağı 
məhəllələrində  ermənilər  mülk  tikdirirlər,  tədbir  görün,  qabağını  alın.  Hacı 
deyir:  «Qoy tiksinlər, qabağını almaq lazım deyil, yeri düşəndə, mən özüm də 
onları  şirnikdirirəm  ki,  tikdirsinlər.  Mülk  yerdə  qalacaq;  heç  kəs  gedəndə 
binaları dalına  şələləyib apara bilməyəcək. Aramyanı görmədüz, şahanə  saray 
tikdirdi,  özü  getdi,  mülk  qaldı,  xanəndə  Seyidə  qismət  oldu».  Su  gedər,  qum 
qalar. 
...Bir  neçə  adam  küçədə  Hacıya  rast  gəlir.  Hacı  soruşur:  «Nə  var,  nə 
yox?».  Deyirlər  ki,  «Hacı,  neçə  gündür  şəhərdə  bir  dənə  də  olsun  təzə  balıq 
tapılmır. Kömək eləyin». Hacı deyir: «Arxayın olun, bu günlərdə şəhərə balıq 
gətirərlər».  Sabahı  günü  faytona  minib  gedir  vətəgələrindən  birinə.  Balıqçılar 
Hacını  görəndə  əl-ayağa  düşür,  torlarını  yığır,  canla-başla  çalışırlar.  Hacı  təzə 
tutulmuş, çapalayan bir balığı gətizdirir, barmağındakı brilyant üzüyü çıxardıb 
məftillə balığın quyruğuna bənd etdirib dənizə buraxdırır. 
Bu  xəbər  bütün  vətəgələrə  yayılır.  Balıqçılar  quyruğunda  brilyant 
üzük  olan  balığı  tutmağa  cəhd  edirlər.  İki  gündən  sonra  şəhər  bazarlarına  o 
qədər şamayı, kütüm, som, sazan, çapağ, leş, osetrin, sevryuqa, qızıl və ağ balıq 
gətirirlər ki, tərpənmək olmur. 
Hacı  pula  güvənib  yolundan  azmamaq  üçün  bənnalıq  etdiyi  baltanı 
imarətindəki iki otaq seyflərdən birinin divarından qapı ilə üzbəüz asıbmış  ki, 
hər açanda görsün və o günlərini yadından çıxarmasın... 
Xalq artisti Sidqi Ruhulla deyirdi ki, «Hacı palçıq daşıyan zamanlarda 
yaşca ondan böyük Murad adında usta köməkçisi ona çox mehribanlıq göstərir, 
tez-tez palçıq dolu çanaxı  götürüb onun başına qoyurmuş, nərdivana qalxanda 
qolundan  yapışıb  həyan  olurmuş;  dostlaşırlar.  Murad  elə  sonralar  da  bənna 
olaraq qalır, Hacı olur milyonçu. 
Bir dəfə rast gələndə Murad söhbətarası deyir ki, Hacı, camaat danışır 
ki, Tağıyev birdən-birə alış-verişdə 50.000 manat qazanıb; axı bu necə olur? 
Hacı  deyir:  «Usta  Murad,  on  gündən  sonra  Parisə  yola  düşürəm,  get 
hazırlaş, səni özümlə ora aparacağam». 
Vaxt çatanda gedirlər Parisə. «Luvr»  mehmanxanasına düşürlər. Usta 
Murad  məəttəl  qalır.  Yeni  aləm  ona  əfsanə,  xəyal  kimi  görünür.  Restoranda 
nahar edəndə Hacı sifariş verir ki, ən əla növ kürü gətirin. Bir azdan abı rəngli 
dəmir  qutunu  gətirib  açırlar.  Bu  beş  girvənkə  (2  kiloqram)  kürü  olan  qutunun 
downloaded from KitabYurdu.org

69 
 
üstündə  iri  hərflərlə  Q.  Z.  A.  Tağıyev  yazılmışdı.  Murad  məəttal  qalır  ki, 
Hacının burada da adı-sanı var. 
Bir  axşam,  üç  nəfər  mehmanxanaya  gəlib  Tağıyevdən  xahiş  edir  ki, 
Hacı,  biri  gün  olacaq  hərraca  gəlməyin,  Parisdən  çıxın  gedin,  sabah  100.000 
manat  pulu  sizin  şəxsi  hesabınıza  keçirib,  sənədləri  sizə  təqdim  edərik.  Sizin 
təkcə adınız müzayidədə bizim işləri alt-üst edə bilər. 
Hacı razılaşır, sabahı gün banka keçirilən 100.000 manatın sənədlərini 
alıb, usta Muradla bərabər yollanır Romaya və söhbətarası deyir: «Usta Murad, 
gördün, birdən-birə yüz min manatı necə qazanıram? Atalar boş yerə deməyib 
ki, pulu pul qazanar, igid oğul palçıq tapdalayar...». 
Usta Murad bir neçə ildən sonra dilənçi gününə düşür. Onu tanıyanlar 
məsləhət  görür  ki,  get  Hacıya  de,  sənə  kömək  eləsin.  Utanır.  Axırda  naəlac 
qalıb yanına gedir. İçəri buraxmırlar. Ha dil tökür, yalvarır, nəticə hasil olmur; 
nəhayət,  təhdid  edir  ki,  gedib  teleqram  vuracağam,  onda  sizi  tənbeh  edər. 
Qapıdakı  gözətçilər,  qoçular  onu  qabaqlayıb  Hacıya  xəbər  verirlər  ki,  bənna 
Murad adlı bir nəfər gəlib... 
Hacı  deyir:  «Usta  Murad?  Buraxın  gəlsin!».        Başa  salırlar  ki,  içəri 
buraxılası deyil, cır-cındır içindədir.... 
Hacı tapşırır ki, onda göndərin hamama, alt və üst libasını dəyişdirin, 
gətirin  yanıma.  Elə  də  eləyirlər.  Köhnə  dostlar  görüşür.  Ordan-burdan  söhbət 
edirlər. Murad dərdini Hacıya deyir, ondan kömək istəyir. 
«Usta Murad, səni bəzzaz dükanına qoyacağam, göz-qulaq olarsan». 
Bənna Murad boyun qaçırdır ki, bacarmaram... 
«Bacararsan, - deyə Hacı onun sözünü kəsir, - əlaltılar işləyəcək, sən 
də baxacaqsan». 
Rəssam  Əmir  Hacıyev  nəql  edirdi  ki,  Tağıyev  Qərbi  Avropadan  bir 
neçə  məşhur  rəssamın  əsərini  baha  qiymətə  gətizdirmişdi.  Ayvazovski  onun 
sifarişilə bir neçə tablo çəkmişdi, onlardan biri «Bosfor» adlı kompozisiya idi. 
Başqa  bir  dəniz  mənzərəsi  də  «Tufana  düşmüş  gəmi»,  indi  Bakıda  R. 
Mustafayev adına İncəsənət muzeyindədir. 
Müəllim  Əliməmməd  Mustafayev  deyirdi  ki,  Oru-sov  qardaşları 
Nikolayevski  (Kommunist)  küçəsindəki  mağazalarının  vitrinində  iki  şəkil 
qoymuşdular satmağa. Biri «Bibiheybət məscidi», o birisi «Çeşmə başında» idi. 
Birincisinə  beş  yüz  manat,  ikincisinə  üç  yüz  manat  qiymət  qoymuşdular.  Hər 
ikisini  də  Əlibəy  Hüseynzadə  rəsm  etmişdi.  Müəllimlərin  yığıncağında 
Həbibbəy  Mahmudbəyov  deyir  ki,  Əlibəyin,  görünür,  əli  aşağıdır,  öz  çəkdiyi 
əsərləri  satır,  gəlin  adambaşı  on  manat  qoyaq  «Çeşmə  başında»kı  şəkli  alaq, 
püşk  atarıq,  kimə  düşdü,  olar  onun  malı.  Elə  də  elədilər.  «Çeşmə  başında»kı 
şökildə  meşənin  içində,  bulaq  başında  yaşlı  bir  adamın  namaz  qılması  təsvir 
edilmişdi.  «Bibiheybət  məscidi»ni  isə  Bakıdakı  ingilis  konsulu  Mak  Donnel 
alıb  Londona  göndərmək  istəyirdi.  Dükana  girib  sifariş  verir  ki,  şəkili  sabah 
downloaded from KitabYurdu.org

70 
 
gətirin  İçərişəhərə  -  ingilis  konsulxanasına.  Bu  söhbəti  «Bəradərən 
Orusovlar»ın  böyük  qardaşı  o  axşam  Bakı  milyonçularından  birinin  evində 
olanda  danışır.  Milyonçu  beş  yüz  manat  verib  deyir  ki,  həmin  əsəri  sabah 
göndər  bizə.  Bibiheybət  məscidinin  şəkli  qoy  Bakıda  qalsın,  gedib  Londona 
düşməsin.  Buxara  əmiri  padşahdan  icazə  alıb  Peterburqun  göbəyində  məscid 
tikdirir,  biz  Bakı  müsəlman  dövlətliləri  də  ona  kömək  edirik.  Qədim 
məscidimizin şəkli öz şəhərimizdə qalmalıdır. 
Bakı  milyonçularından  biri  də Ağa Musa  Nağıyev idi. O da başqa 
milyonçular kimi,  amansız, istismarçı,  üstəlik,  həddindən ziyadə  xəsis,  malını 
yeməyən  idi.  Var-dövlətdə  o,  Hacıdan  heç  də  geri  qalmırdı.  Hətta  üstün  idi. 
Axır vaxtlarda Tağıyevin tanxası beş-altı milyon, o da əmlak və əşyadan ibarət 
olduğu  halda,  Musa  Nağıyevin  varı-dövləti  yetmiş  milyon  manat  qızıl  pula 
çatmışdı.  Ağa  Musanın  adı  gələndə  Balzakın  təsvir  etdiyi  Qobsek  xatırlanır. 
Ağa  Musa  Avropa  kapitalist  tamahkarlığının  və  xəsisliyinin  Şərq  variantıdır. 
Milyonçu  Ağa  Musa  «əfsanəvi»  bir  şəxsiyyətə  dönmüşdü.  «Cəmiyyəti 
xeyriyyə»  üçün  şəhərin  mərkəzində  əzəmətli  «İsmailiyyə»  binasını 
ucaltmağına,  bu  mülkdən  bir  qədər  yuxarıda  Realnı  məktəbinin  inşasını 
öhdəsinə  alıb  yarımçıq  qalmış  üçüncü  mərtəbəsinin  xərcini  ödəməyinə,  şəhər 
kənarında  (indiki  Semaşko)  xəstəxananı  tikdirdiyinə  və  Bakı  su  kəməri  üçün 
xeyli  pul  verməyinə  baxmayaraq  camaat  tərəfindən  xəsis  sözü  ilə 
damğalanmışdı. 
Ağa  Musa  cavanlıqda  adi  hambal imiş, dalında  palan biri üç  qəpiyə, 
beş qəpiyə  ona-buna şələ  daşıyarmış; neft hesabına  milyonçu olmuş  neftxuda 
idi.  Şəhərdə  həm  çoxlu  mülk  tikdirdi  və  həm  də  yenisini  aldı;  yüzə  qədər 
əzəmətli bina və neçə-neçə gəmi sahibi idi, (Bakıda evi çox olanlara mülkədar 
deyirdilər). 
O,  uzun  müddət  Bayır  şəhərdə,  Qasım  bəy  məscidinin  arxasında, 
Spaski  (Qasım  İsmayılov)  küçəsi  ilə  Kimnazist  (L.  Tolstoy)  küçəsinin  tinində 
ikimərtəbəli  binada  yaşayırdı.  Evin  tinindəki  daş  fanara  -  «Səng  fanar» 
deyirdilər. Daş fanara qırmızı, yaşıl, abı, firuzəyi şüşələr salmışdılar; axşamlar 
ətrafa  əlvan  şəfəqlər  saçardı.  Uşaqlar  toplaşıb  «Sənk  fanar»a  heyran-heyran, 
maraqla  tamaşa  edərdilər.  Təmtərağı  sevən  deyildi,  şan-şöhrətdən  məst 
olmazdı, artıq xərcdən, israfçılıqdan boyun qaçırardı. 
Deyirlər  İshak  Qaraxanov  adında  bir  dəllək  hər  həftə  evə    gəlib  
Musanın   saqqalını  qırxar,   başını  düzəldərdi.  Dəllək bir  dəfə  yerə  döşənmiş 
xalını göstərib deyir ki, xozeyin, dövlətli adamsan, bu xalını bağışla mənə. Ağa 
Musadan  görünməyən  səxavət,  işlər  müdirinə  tapşırır  ki,  bir  belə  xalı  al  ver 
ustaya.  Bir  dəfə  dənizdə  bərk  tufan  olur,  çoxlu  gəmi  batır,  Ağa  Musanın 
gəmilərindən  birinin  kapitanı  gəlib  xəbər  verir  ki,  yükü  və  gəmini  zorla  xilas 
etmişəm,  (bir  qoyun)  qurban  kəsməyi  nəzir  demişəm,  icazə  ver...  Ağa  Musa 
bərk dilxor olur, kapitanı başlayır məzəmmət eləməyə: «Çox nahaq yerə, atam, 
downloaded from KitabYurdu.org

71 
 
atam, mənim hesabıma niyə qurban nəzir edirsən. Belə vaxtlarda əhd elə ki, bir 
həftə oruc tutaram, gəmidə xozeyin hesabına yox, öz hesabıma yeyərəm». 
Gəmilərin  komandası,  səfər  zamanı  sahibkarın  hesabına  yeyib-içir, 
məvacib də alırdılar. 
Bir  nəfər  neftli  torpaq  ələ  keçirdib,  quyu  qazdırır.  Neft  isə  çıxmır  ki, 
çıxmır.  Əlindəki  var-yox  qurtarır.  Qohum-əqrəbadan  borc  alır,  yenə  neft 
çıxmır.  Usta  və  fəhlələr  işi  yarımçıq  qoyub  gedir.  Kimə  ağız  açır,  pul  verən 
olmur. Axırda məcbur olub gedir Ağa Musanın yanına, vəziyyəti ona danışıb, 
borc  istəyir.  Ağa  Musa  onun  xahişini  rədd  edir.  Əlacsız  qalıb  tanınmış 
ağsaqqallardan,  sözü  keçən  ruhanilərdən  bir  neçə  nəfər  götürüb  təzədən  Ağa 
Musanın yanına xahişə gedir. Xeyli söhbətdən sonra gəlirlər mətləb üstə, Ağa 
Musa  deyir:  «Atam,  atam,  zəhmət  çəkib  gəlmisiz,  bu  cəncəl  adama  mən  pul 
etibar  edə  bilmərəm...  Desəm  ki,  yoxumdur,  yalan  olar.  Varımdır.  Amma 
vermirəm». 
Axund söhbətə qarışır, üz vurur:  «Ağa Musa,  əl tutmaq Əlidən qalıb. 
Kömək elə, yazıq dara düşüb, müsəlman qardaşdır, əsirgəmə, bir-iki min manat 
borc ver, sözümüzü yerə salma». 
Ağa  Musa  azca  fikirləşib  deyir:  «Atam,  atam,  yaxşı,  üz  vurursunuz, 
sözünüzü  yerə  salmıram...  Amma  bir  şərtim  var.  O  şeyi  ki,  borcu  istəyəndə 
pulumun əvəzinə mənə göstərəcək, qoy onu elə indidən göstərsin ki, sora mənə 
ağır gəlməsin». 
Adamlar  gülür.  Axund  danışmaq  istəyəndə  Ağa  Musa  onun  sözünü 
kəsir: «Atam, atam, dedim qurtardı. Bir də deyirəm, indi görsəm sonra məni o 
qədər də ağrıtmaz...». 
Şəhərin  mərkəzində  tikdirdiyi  binalar  hazır  olanda  Ağa  Musa 
müsəlman  arvadını  və  uşaqlarını  Tarqovı  (Nizami)  küçə  ilə  Marinski 
(Karqanov)  küçəsindəki  əzəmətli  binaya  köçürdür.  Özü  isə  milliyyətcə  gürcü 
olan  ikinci  arvadı  ilə  Telefonnı  (28  Aprel)  küçəsində  yerləşən  binanın  ikinci 
mərtəbəsini tutur. Məclislərdə gürcü qızını  camaata təqdim edəndə rus dilində 
kələ-kötür deyərdi: «Наш жена...». Zarafatcıllar daldada onu ələ salırdılar: «Nə 
olar,  II  Nikolay  həmişə  «я»  əvəzinə  «мы»,  bir  də:  «Я  и  Россия».  «Мы  и 
Россия»  deyirdi  Ağa  Musa  da  «наш  жена»  deyir.  Özünü  çar  Nikolaya 
oxşadır». Ağa Musa arvadını мая Aмалия çağırırdı. 
Mantaşev  bir  dəfə  söhbət  əsnasında  öyünür  ki,  Parisdən  yola 
düşməmiş Puankare mənim şərəfimə təntənəli raut düzəltmişdi. 
Ağa Musa soruşur: «O Raut Puankaranın neçə buruğu var? Nə qədər 
neft çıxardır gündə!». 
«Raut adam adı deyil, qonaqlıqdır, məclisdir. Puankara neft çıxarmır. 
- Mantaşev izah edir. - O, Fransanın prizidenti, upravlyaşisidir». 
«Əh!  Nə  böyük  matah  imiş  pravlyaşi...  Mənim  hər  mədən  başı  bir 
pravlyaşim  var,  -  deyə  Ağa  Musa  ağzını  əyib,  eyhamla  gülür.  -  Gözləri  elə 
downloaded from KitabYurdu.org

72 
 
əlimdədir;  ömrümdə,  dünyasında  onlara  qonaq  getmərəm.  Pravlyaşi  nədir  ki, 
ona qonaq da gedəsən?!». 
Ağa  Musadan  xoşu  gəlməyən  adam  soruşanda  ki,  işlərin  nesədir, 
qəsdən heç bir mənası olmayan: «işlərim Nobelinki kimi - baca enli, güdəy, nə 
qədər istəsək qara tüstü, göz  çıxardır...»  cavab  verərmiş. Heç  kim bilməzdi   
ki,  mədənlərdən  nə  qədər  neft  hasil  edir,  bağlı  fontan  var  ya  yox.  Çənlərdə, 
anbarlarda  nə  qədər  neft    var,    haçan      satacaq.    Əşyanı    alanda    qəpik    təklif 
edərdi, satanda isə eyni şey üçün manat istərdi. Saçını rəngləmək üçün həna ilə 
basma  qaranın  girvənkəsinə  (400    qram)  bir    şahıdan    (5    qəpik)    artıq  
verməzdi;  deyərdi  ki,  1870-ci  ildə  o  qiymətə  alırmış,  Baqqallar  da  ona 
satdıqları hənaya, rəngi çox, hənanı lap az qatardılar. 
Ağa Musa mədənə gəlir, görür ki, kontorun yanında divar hörən bənna 
və  fəhlələr  nahar  fasiləsinə  çıxıb,  işə  yaramayan  taxtalardan  ocaq  qalayıb 
qızınır,  çörək  yeyir,  söhbət  edirlər.  İş  icraçısı  papiros  bükür,  kibriti  alışdırıb 
yandırır. Ağa Musa deyir: «Bala, sabahdan işə çıxma, get kontora haq-hesabıvı 
al». İş icraçısı çaşır: «Niyə, Ağa Musa?..». Ağa Musa: «Ona görə ki, qabağında 
o  boyda  ocaq  -  papirosu  yandırmırsan,  nahaq  yerə  kibriti  zay  edirsən,  öz 
maluvun qədrini bilmədiyin halda, mənim malımın qədrini heç bilməzsən». 
Bir  dəfə  milyonçuların  arvadları  Cəmiyyəti-xeyriyyədə  «İsmailiyyə» 
binasında  ziyafət  düzəldirlər,  bir-birinin  bəhsinə  geyinib,  bəzənib  gəlirlər... 
Deyilənə  görə,  həmin  ziyafəti  təsvir  etmək  mümkün  deyilmiş,  ləl-cəvahirat, 
platin-qızıl  içində  üzən  qadınların  gülüş  və  qəhqəhələri  binanın  möhtəşəm 
salonlarında  əks-səda  yaradırmış.  Ağa  Musanın  gürcü  arvadı,  bəzəkdə, 
geyimdə,  cəvahiratda  birinci  yeri  tutur.  O,  başdan-başa  zümrüd  içində  imiş, 
hamısı  da  güllər-çiçəklər,  quşlar,  pərvanələr  şəklində;  ayaqqabıları  bərk 
vururmuş. Gürcü qızı foyeyə  girəndə  hamı heyrətdən içini  çəkir, donub qalır. 
Bu əhvalat şəhərdə uzun müddət söhbət mövzusu olur. 
Neftxuda Mantaşovun işlər müdiri Qriqori Aleksandroviç Qazarbekov 
deyirdi ki, birdən xəbər yayıldı ki, bəs Ağa Musa şəhərdə səkkiz əzəmətli bina 
tikdirir.  Dördünü  Telefonnı  (28  Aprel)  küçəsində,  birini  Kaspi  (L.  Şmidt) 
küçəsində.  Bir  mülk  də  Tarqovı  (Nizami)  küçəsi  ilə  Marinski  (Karqanov) 
küçəsinin  tinində,  biri  opera  teatrının  yanında,  yeddi  mərtəbəli  «Novaya 
Avropa»  (Göy-göl)  mehmanxanası,  Qarçakov  (Malıkin)  küçəsində,  biri  də 
şəhərin qırağında, indiki Semaşko adına xəstəxananı... 
Bu  binaları  tikməyi  ev  podratçısı  Hacı  Qasımova  tapşırmışdı. 
Azərbaycanlı  milyonçular  evlərini  tikməyi  ona  podrata  verirdilər.  Hacı 
Qasımovun özünün də şəhərdə bir neçə iri binası vardı. 
Bədxahlardan biri, aranı vurmaq, işi pozmaq üçün gedib Ağa Musaya 
xəbər  verir  ki,  Hacı  Qasımov  sənin  evlərinin  hesabına  özünə  də  Stanislav 
(Lenin  prospekti)  küçəsində  Bakı  texniki  məktəbi  ilə  üzbəüz  dörd  mərtəbəli, 
böyük  imarət  tikdirir.  Sənin  səkkiz  mülkünün  hesabına  doqquzuncunu  özünə 
downloaded from KitabYurdu.org

73 
 
tikdirir. Ağa Musa gülüb deyir: «Atam, atam, məndən heç kəs, heç nə oğurlaya 
bilməz...  Hacı  Qasım  o  mülkü  material  aldığı  adamların  hesabına  tikdirir; 
məndən  səkkiz  bina  üçün  aldığı  pula,  doqquz  binanın  materialını  alır,  hər 
səkkiz daşa bir daş, səkkiz dirəyə bir dirək, səkkiz mismara bir mismar... Bənna 
və  əmələlərlə  də  eynilə.  Mən  mülklərimə  sərf  edilən  şeyləri,  hətta  yivləri, 
mismarı  əlimlə  bir-bir  yoxlamamış  təhvil  götürmürəm.  Bunu    podratçılar,   
mənimlə  alver  edənlər   çox yaxşı bilir...». 
Hacı Qasımovun podratla bina tikmək kontoru ilə yanaşı böyük ticarət 
mağazaları vardı,  hər növ inşaat  materialı satırdı.  Dünyanın  hər  yerindən  mal 
gətirtdirirdi.  Böyük  mağazalarından  birisi  texniki  məktəblə  üzbəüz  olan 
mülkün altında idi; cənuba baxan divarda böyük hərflərlə yazılmışdı;  ―Parket - 
Döşəmə‖. 
Qriqori    Aleksandroviç    Qazarbəyov    danışırdı    ki,  Mantaşov  mənə 
tapşırmışdı ki, müsəlmanların, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adı ilə bağlı bütün 
xeyir-şər  mərasimlərinə  gedərsən  və  o  məclislərdə  pul  əsirgəməzsən.  Bir  dəfə 
dəvətnamə  aldım  ki,  müsəlman  Cəmiyyəti-xeyriyyəsində  mərasim  olacaq. 
Qoltuq  ciblərimdən  birinə  yüz  manat,  o  birisinə  isə  800  manat  pul  qoydum 
getdim  «İsmailiyyə»də. Foyeyə  girəndə  mənə  sarı  gələn  xanımın   gözəlliyinə,  
üst-başındakı  ləl-cəvahirata valeh oldum. Durduğum yerdən tərpənə bilmədim, 
elə  bil  məni  ovsunlamışdılar.  Bu,  Hacı  Zeynalabdinin  arvadı  Sona  xanım  idi; 
gözəllikdə  və  səxavətdə  məşhur  idi,  xeyriyyə  işlərinə  çox  kömək  edərdi.  Onu 
müşayiət  edən  iki  qızın  əlində  məcməi  vardı;  birisində  ipək  lent  parçaları,  o 
birisində  isə  pul...  Ləl-cəvahirat  içində  üzən  Sona  xanım  məcməidən  bir  ipək 
lent  nişanı  götürüb  döşümə  taxdı;  mən  qeyri-ixtiyari  qoltuq  cibimdəki  pulu 
çıxarıb,  dəvətnamənin  arasına  qoydum  və  məcməiyə  saldım.  Bu  vaxt  Ağa 
Musa Nağıyev göründü. Sona xanım onun da döşünə bir nişan taxdı. Ağa Musa 
cibindən bir göy üç manatlıq çıxardıb əli əsə-əsə məcməiyə atdı.  Sona  xanım  
gülümsəyib    dedi:  «Ağa  Musa,  bir  az  əvvəl  oğlun  Ağa  İsmayıl  məcməiyə  bir 
yüzlük  qoydu,  sən  isə...»  Ağa  Musa  xanımı  sözünü  tamamlamağa  qoymadı: 
«Atam, atam, o verər, ona nə var, o mənim oğlumdur, milyonçu Ağa Musanın 
oğlu...  Sona  xanım,  mən  kimin  oğluyam?  Saman  satan  biləcərili  Nağının...». 
Qazarbəyov  deyirdi  ki,  bayırda  qoltuğumu  yoxlayanda  baxıb  gördüm  ki, 
xanımın  gözəlliyinə,  üst-başındakı  cəvahirata  valeh  olub,  çaşdığımdan  100 
manat əaəzinə, məcməiyə 800 manat salmışam. 
Rusiyada  oxuyan  azərbaycanlı  tələbələr  üçün  pul  yığanlar  Ağa 
Musanın  yanına  gedirlər;  o  da  çıxardıb  üç  manat  verir.  Deyəndə  ki,  Tağıyev 
200  manat  verdi,  Ağa  Musa  cavab  verir:  «Hacı  dövlətli  adamdır,  o,  əlbəttə 
verər.  O,  beş  yüz  də  verə  bilər...  Atam,  atam,  mən  kasıb  babayam,  məndə  o 
qədər tanxa hardan!». 
«Qış  klubu»  adlanan  əzəmətli  bina  və  ona  bitişik  «Astoriya» 
mehmanxanası da Musa Nağıyevinki idi, çoxlu mənfəət götürür, kirə alırdı. 
downloaded from KitabYurdu.org

74 
 
Ağa  Musanın  qardaşı  oğlu  Nağı  Nağıyev  bir  gecə  «Qış  klubu»nu 
bağlatdırıb  ziyafət    vermişdi.    Əliaçıq  adammış;  əmisi  də  xatirini  çox  istərdi. 
Ağa  Musa  bəzən  qumar  otağında  həmişə  oturduğu  kresloda  əyləşər,  qumar 
oynayanlara  baxar,  arabir  mürgüləyərdi;  var-yoxunu  uduzanlar,  dəryada  batan 
saman çöpündən yapışan kimi Ağa Musa oturan kresloya tərəf qaçar, ətəyindən 
tutub  yalvarmağa  başlardı.  O  isə,    halını  pozmadan  bircə  kəlmə  ilə  qərarını  
deyərdi. Hamı bilərdi ki, qoyduğu şərti göy yerə ensə də dəyişdirə bilməz. Bu 
yolla  on  minlərlə  manat  pul,  iri  imarətlər,  neftli  torpaq,  mədən  və  zavodlar, 
gəmilər onda bir, iyirmidə bir qiymətinə dəyər-dəyməzinə  Ağa Musanın polad 
caynağına,  amansız  pəncəsinə  keçərdi.  Qumar    ayağında  doğma  qardaş  belə 
dada çata bilmirdi. 
...Banket  və  məclislərdə  hər  kəs  varına  və  nüfuzuna  görə  ayrılan 
yerdə,  göstərilən  stulda  otururdu.  Künclərdə  dəllallar  və  iş  düzəldənlər,  yan 
tərəflərdə zavod sahibləri, ortada isə bankirlər, maliyyə nəhəngləri, neftxudalar 
əyləşərdilər. Hər stolun arxasına qoyulan stulların qoyuluşunda bir məna vardı.  
Salon  özlüyündə  iqtisadi  xəritəyə  oxşayırdı.  Sərvətin  artması  və  azalması  ilə 
ildən-ilə  bu  xəritəyə  əl  gəzdirilərdi;  birdən  küncdəki,  heç  kəsin  vaxtilə 
saymadığı  nəzəri  cəlb  etməyən  dəllal  gözlənilmədən  mərkəzə  köçərdi  və 
əksinə, mərkəzdə ən mötəbər yerdə əyləşənlər yoxa çıxardı, Bəzən xəritə hər an 
təshih  olunar  və  yerlər  dəyişərdi.  Öz  yerində  daimi  oturanlar  on-on  beş  nəfər 
idi; mövqeləri heç vaxt dəyişməzdi. 
Güzgülü  salondakı    girdə  ziyafət  stolunun  dövrəsində  ancaq  nəhəng 
neftxudalar və bankirlər oturardılar. 
Qab-qacaq gümüşdən, billurdan və farfordan olurdu. 
Ziyafət  zamanı  bir-birinin  sirrini,  planını,  maliyyə  gücünü  və 
buraxılacaq aksiyanın miqdarını min bir yolla öyrənməyə cəhd edərdilər. 
Əli aşağı olan adamlar Ağa Musaya dövlət bankına veriləcək  vekselə  
(zəmanət    kağızına)    qol    çəkdirmək  üçün  əvvəldən  bir  balaca  qumar  məclisi 
düzəldər  və  Musaya  beş-altı  manat  qəsdən  uduzub  kefini  kökəldəndən  sonra 
zəmanət  kağızını  imzaladardılar.  Bəzən  onu  restorana  qonaq  aparırlarmış.  Bir 
kənarda oturub, bir tikə çörək üstünə kotlet qoydurub yeyərmiş ki, atam, atam, 
mən  toxam,  iştahım  küsüb.  Heç  bir  dilənçi  ona  əl  açmazdı,  bilirdilər  ki, 
faydasızdır. 
Borc  istəyənlərə  deyirmiş  ki,  pul  işinə  mən  baxmıram...  Pravlyaşim 
Fətulla bəy baxır... Beləliklə, yaxasını qurtarırmış... 
1914-cü  ilin  maliyyə  hesabına  görə  Musa  Nağıyevin  qızılla  yetmiş 
milyon manata yaxın tanxası varmış. Mirasın ümumi dəyəri bundan qat-qat çox 
imiş.  1919-cu  ildə  varislər  Musa  Nağıyevin  mirasını  bölüşdürmək  üçün 
məhkəməyə  ərizə  verirlər.  Məhkəmə  üç  dəfə  işə  baxır.  Ruhani  cəmiyyəti  də 
tələb  edirdi  ki,  Ağa  Musa  şiə  məzhəb  olduğuna  görə,  sərvətin  ondan  biri 
məscidə  verilməlidir,  rəsmi  iddia  təqdim  etmişdilər.  Bu  əhvalatdan  varislər 
downloaded from KitabYurdu.org

75 
 
yaman narahat olmuşdular; ruhani idarəsinin iddiasını rədd etmək üçün, sübut 
elədilər ki, vaxtı ilə  Ağa Musa  məhkəmədə şahid sifətilə çıxış edəndə Qurana 
and içməkdən boyun qaçırdıb, Bəhayi kitabına  əl basıb, qəsəm edib. Elə buna 
görə  də  o,  vəfat  edəndə  məsciddən  cənazəni  müşayiət  etməyə  az  adam 
gəlmişdi. 
Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  Bakıda  Bəhayi  məzhəblilər  də  vardı, 
onlar  xüsusi  məscid  tikdirmişdilər.  Bu  minarəsiz  məscid  Çadrovı  (Mirzağa 
Əliyev)  küçəsindəki  mülkdür,  qapısı  və  iri  pəncərələri  mavi  boya  ilə 
rənglənmişdir. Bəhayi məzhəbi bu rəngi və rəngləri hesab edir. Məscidin həyət 
tərəfindəki  şüşəbənd  eyvanı  da  mavi  rənglə  boyadılıb.  Küçədəki  baş  qapının 
üstündə pirani bir qocanın qorelyefi də var. 
Təəccüblü  orasıdır  ki,  bəhayilər  Musa  Nağıyev  kimi  ayıq,  ehtiyatlı, 
hiyləgər  bir  adama  məharətlə  təlqin  etmişdilər  ki,  bu  məzhəbi  qəbul  eləcə 
ölməyəcək.  İnanırdı  da.  Bir  dəfə  Tağıyevin  evində  eyvana  çıxır  və  Hacını  da 
çağırır  yanına,  tikdirdiyi  yeddi  mərtəbəli  «Yeni  Avropa»  (Göy-göl) 
mehmanxanasını  (o  zaman  Şəhərdə  yeganə  yeddi  mərtəbəli  mehmanxana  idi) 
göstərib  deyir:  «Zeynalabdin,  əyər  ölsəydim,  mən  o  mülkü  tikdirməzdim,  o 
qədər xərc tökməzdim, mən ölməyəcəyəm». 
Maraqlı  orasıdır  ki,  İranda  camaat  arasında  ölməyəcəyi  elan  edilmiş 
bəhayiləri  İran  Şahı  tutdurub,  meydanlarda,  camaatın  gözü  qabağında  dar 
ağacından asdırırdı və sübut edirdi ki, ölürlər. 
Bəhayi  qanununa  görə  sərvət  ölənin  arvadı,  uşağı  və  nəvələri, 
qohumları və iyirmidən bir hissəsi maarif işləri üçün paylanmalıdır. Məhkəmə 
qabaqca  çox  çətinlik  çəkir,  axırıncı  iclasda  iki  nəfəri  -  müsəlman  və  gürcü 
arvadlarını vərəsə təsdiq edir. 
Ona  işləyənlərə  maaş  vermək  üçün  Ağa  Musanın  öz  üsulu  vardı. 
Kontorda  divarda  hər  mədən,  gəmi  və  mülk  üçün  iki  torba  asmışdı:  gəlir 
torbası, çıxar torbası. Pul üçün gələnlər çıxar torbasına qoyulmuş pulu götürüb 
aparırdılar.  Elə  ki,  mədən  müdiri,  kapitan,  mülk  müvəkkili,  Ağa  Musaya 
deyirdi ki, torbada pul yoxdur... 
- Atam, atam, - deyə Ağa Musa onu qoymazdı ki, sözünü qurtarsın,  - 
gəlir torbasına pul salmısız ki, çıxar torbasından götürə biləsiz? Məndə havayı 
pul hardan?! Qazanc verin, atam, atam, xərclik alın. 
Bir  nəfər  gəlib  Musa  Nağıyevə  deyir  ki,  bir  mis  mədəni  satırlar 
Zəngəzurda,  onu  alsan  yaman  qazanarsan.  Ağa  Musa  soruşur:  «Mis  də,  neft 
kimi  fontan  vurur?».  Adam  təəccüblə  deyir:  «Mis  də  fontan  vurar?!  Əlbəttə 
yox!».  Ağa  Musa:  «Elə  isə  o  mədən  mənə  lazım  deyil.  Mənimki  fontandır. 
Atam, atam, qaranlıq yerin altında iynə ilə kor qaza-qaza mis axtarmaq karıma 
gəlməz» - deyə cavab verir. 
Qoçular  iki  dəfə  Ağa  Musanı  oğurlayıb  öldürməklə  hədələmişdilərsə 
də  xeyri  olmamışdı.  Bir  dəfə  faytona  basaraq  gözlərini  bağlayıb,  aradan 
downloaded from KitabYurdu.org

76 
 
çıxardırlar, gizli mənzilə  gətirib on min manat tələb edirlər. Ağa Musa özünü 
itirməyib  deyir:  «Min  manat  verə  bilərəm,  bir  qəpik  də  artıq  yox».  Ölümlə 
təhdid  edəndə  halını  pozmadan  deyir:  «Atam,  atam,  öldürün.  Bir  mini  də  ala 
bilməzsiz,  o  da  əlinizdən  çıxar».  Nə  qədər  soyuqqanlı,  səbrli,  təmkinli  olmaq 
lazımdır ki, belə dar ayaqda qorxub təşvişə düşməyəsən. Üç gün girov saxlayıb, 
yedirdib-içirdib,  kart  oynamışdılarsa  da  min  manatdan  artıq  boynuna  qoya 
bilməmişdilər. 
Bibiheybətdəki  mədənində  bir  quyu  güclü  fontan  vurur;  fəhlələrə 
yalvarıb  deyirmiş  ki,  «başınıza  dönüm,  qoymayın  neft  hədər  yerə  axsın,  zay 
olsun;  sizə  xələt    verəcəyəm.    Yanğın    baş      versə      hamımız    dilənçi  olarıq. 
Qonşular nasos qurub neftimizi  anbarlarına vurarlar... Axı, bu sizin cibinizdən 
gedir». 
Fəhlələr  birtəhər  fontanı  bağlayırlar.  İki  gündən  sonra  Musadan  vəd 
etdiyi xələti istəyəndə, o, boyun qaçırıb deyir: «Atam... Atam, hardan?! Hardan 
verim  xələti?!  Bir  az  neft  çıxdı,  onu  da  qonşular  gözünüzün  qabağında  talan 
elədilər...».  Sabahı  gün  Musanın  oğlu  Ağa  İsmayıl  mədənə  gəlir.  Fəhlələr 
şikayət eləyirlər ki, atan verdiyi vədə əməl etməyir. Ağa İsmayıl iki araba kəllə 
qənd gətizdirir və hər fəhləyə bir kəllə qənd, beş manat pul paylatdırır. Bu vaxt 
Ağa  Musa  da  gəlib  çıxır.  Əhvalatdan  xəbər  tutduqda,  yüyürüb  deyir:  «Atam, 
atam,  mənim  də  payımı  verin.  Fontanı  bağlayanda  məndən  çox  can  yandıran 
olmayıb.  Az  qalmışdı  canım  ağzımdan  çıxsın.  Gedib  o  dünyanı  görüb 
qayıtmışam». 
Ağa  Musanın  adı  camaat  arasında  xəsis  çıxsa  da,  yuxarıda  qeyd 
edildiyi  kimi,  o,  birinci  realnı  məktəbin  hamiliyini  boynuna  almışdı,  ildə 
hazırlıq  sinfinə  iyirmi  beş  müsəlman  uşağını  əlavə  qəbul  etdirməyə  nail 
olmuşdu. Bunun nəticəsində az bir zamanda məktəbdə müsəlman şagirdlərinin 
sayı əlli faizə çatmışdı. 
Bibiheybətdə Ağa Musanın mədənində qazılan quyuların hamısı güclü 
fontan  vururdu;  bu  da  onu  göstərirdi  ki,  zəngin  neft  təbəqələri,  körfəz  suları 
altına da uzanır. Elə ki, bələdiyyə idarəsi su altındakı neftli torpaqları hərraca 
qoydu,  milyonçular  ağla  gəlməyən  qiymət  təklif  edirdilər.  Neftin  pudu  bir 
abbası (20 qəpik) olduğu halda, 100.000 pud neft üçün ildə xəzinəyə 300.000 
manat  verməyə  zəmanət  kağızına  qol  çəkirdilər.  Neftin  hər  pudu  üç  manata 
düşürdü, bu qədər böyük xərci ödəməyə onları vadar edən zəngin, milyonlarla 
ton  neft  saxlayan  təbəqələrə  yiyələnmək  idi,  onlar  əmin  idilər  ki,  bu  sərvət 
xərcini  çıxardacaqdı.  Heç  kəs  qonşuluqda  başqa  sahibkarların  olmasını 
istəmirdi.  Mədən  sahibləri  quyuları  qonşunun  sərhəddində  qazdırırdılar  ki, 
mümkün  qədər  nefti  tez  çıxarsınlar...  Özləri  də  quyunu  qazmağa  bərk 
tələsirdilər.  Buruq  ustalarına  rüşvət  verirdilər  ki,  qonşu  sahədə  qazmanı 
yubandırsınlar;  qonşuda  quyu  hansı  balta  ilə  qazılır,  gil  məhlulunun 
xüsusiyyətlərini,  təbəqələrin  özünü  necə  «aparmasını»,  neft  təbəqəsinə  rast 
downloaded from KitabYurdu.org

77 
 
gəldikləri    dərinliyi,  bir  sözlə  bütün  texnologiyanı  pul  gücünə  öyrənirdilər... 
Sahibkarlar  neftli  torpağı  əldən  çıxarmamaq  üçün  tez-tez  xəzinəyə  cərimə 
verməyə razı olurdular. 
Bibiheybətdə  Naftalan  körfəzi  başdan-başa  neft  idi,  sudan  hər 
addımbaşı  qaz  qaynayırdı.  Adamlar  qayıqda  hərlənib  vedrəyə  neft  yığır, 
çəlləklərə  doldurub  satırdılar.  Bəzən  nadinc  cavanlar  kağız  və  ya  cındır 
parçalarını  alışdırıb  atardılar  körfəzə,  qaz  qaynayan  yerlərdə  dənizdən  alov 
qalxardı.  Novruz  qabağı,  çərşənbə  axşamları,  bir də  kənardan  gələn adlı-sanlı 
qonaqların  şərəfinə  belə  atəşfəşanlıq  düzəldirdilər.  Məşhur  fransız  yazıçısı 
Düma Bakıda olanda belə bir atəşfəşanlığa tamaşa etmişdi... 
«Dənizçi əllərinə bir ovuc çəpitgə götürüb, yoldaşının tutduğu fanarda 
alışdırıb dənizə  tulladı.  Bir anda  gəmimizin  ətrafını alov bürüdü. Dəniz  alışıb 
yanırdı.  Nabələd  adam  göyərtədə  papirosunu  alışdırıb  yanan  kağız  parçasını 
dənizə tullasa şübhəsiz  ki,  hər  yanda  suyun  yandığını  gördükdə dəhşətə gələr. 
Onun o anda nələr çəkdiyini yaxşı təsəvvür edirəm. 
Gəmimiz od-alov içində üzürdü. Xoşbəxtlikdən alov o qədər də güclü 
deyildi.  Zəif  idi.  Güclə  duyulurdu.  İlk  təəssüratımız  azalandan  sonra, 
ətrafımızdakı  qəribə  mənzərəyə  tamaşaya  başladıq,  Dənizdən  elə  bil  ləkələr 
şəklində  ala-tala  alov  ucalır,  yan-yörəyə  sirayət  edirdi.  Alov  ləkələri  on  iki 
adam otura biləcək stol boyda idi; bəziləri daha iri idi, nohuru xatırladırdı. Biz 
bu alov adacıqlarının yanından ötürdük. Kapitan arabir avar çəkənlərə  gəmini 
alov  nohurlarının  ortasından  sürməyi  əmr  edirdi,  Belə  qeyri-adi,  əcayib, 
sehranə  mənzərəyə  dünyada  heç  yerdə rast gəlmək  mümkün deyil. Külək  get-
gedə güclənir, ləpələr şahə qalxmağa başlayırdı. Xəzri qopmasaydı, çox güman 
ki,  səhəri  burda  açardıq.  Elə  ki,  külək  bərkidi,  əvvəl  xırda  alovlar,  sonra  da 
iriləri sönməyə başladı. 
- Vaxtında Bakıya qayıtmaq lazımdır, - deyə kapitan Freyqan zarafatla 
əlavə  etdi,  -  yoxsa  gördüklərimiz  əcayib  mənzərənin  sirrini  öyrənmək  üçün 
dənizin dibini axtarmalı olarıq. 
Sirlər  aləmindən  uzaqlaşdıq.  Külək  gəmimizi  Bibiheybətdə  Fatimə 
məscidi olan yerə sürükləyirdi. Avar çəkən səkkiz nəfər dənizçi alovu söndürən 
küləyə  üstün  gəlir,  istənilən  səmtə  irəliləyirdilər.        Külək  son  alovları  da 
söndürdü. 
Biz  onların  necə  yoxa  çıxmasını  izləyirdik.  Onlar  tez-tez  dalğaların 
altında gizlənir, gah da ləpələrin zirvəsinə dırmanırdı, bir də yox olurdu. 
Limana    çatanda    bir    dənizçi    fitili    yandırdı.    Bu  şərti  işarə  imiş. 
Əvvəl Freykel  gəmisi,  onun  dalınca Bakı limanında  lövbər salmış başqa  hərb 
gəmiləri çıraqlarını alışdırdılar. Çıraqban gəmilərin arasından keçib sahilə  yan 
aldıq. 
Belə  dəbdəbə,  təmtəraqla  yalnız  imperatorları  qarşılayırlar.  Mənlə 
Moyne  isə  adi  sənətkarlar  idik.  II  Aleksandr  istisna  olmaqla  heç  bir  hökmdar 
downloaded from KitabYurdu.org

78 
 
ölkəsində, bizim kimi adi, sadə sənətkarlar üçün belə maraqlı mərasim düzəldə 
bilməzdi.  Bu  incəsənətin  təntənəsidir.  Belə  çıxır  ki,  incəsənət  hamıdan 
üstündür. 
Bakı - «küləkli diyar». Avropada Bakıya bərabər şəhər yoxdur». 
Birdən şəhərə xəbər yayıldı ki, neftxudalar Naftalan körfəzini qurudub 
mədən  salmaq  niyyətindədirlər.  Peterburqa  -  çarın  özünə  ərizə  yazıblar. 
Ərizəyə  rədd  cavabı  gəlib.  Neftxudalar  senata  şikayət  edib  istədiklərinə  nail 
olurlar, şirkət düzəldirlər. Pay sahiblərindən biri də Ağa Musa idi. 
Körfəzi  qurutmaq  üçün  beynəlxalq  müsabiqə  elan  edilir.  Müxtəlif 
ölkələrdən  otuza  qədər  layihə  göndərilibmiş.  Sədd  çəkib  Naftalan  körfəzini 
Xəzərdən  ayırmaq  və  çuxurda  qalan  suyu  nasoslarla  dənizə  axıdıb,  yerinə 
torpaq  doldurmaqla  mədən  salmağı  qət  edirlər.  Əsrin  əvvəllərində  işə 
başladılar.  Gəmilər  bir  milyon  kubmetr  daş-kəsək  daşıyacaqdı.  Əməliyyat 
1917-ci  ilə  qədər  davam  etdi.  Sonrakı  illərdə  burada  qurutma  işləri 
dayandırıldı.  Bu  işə  bir  də  1921-ci  ildə  başlandı.  İyirmi  üçüncü  ildə  qazılan 
quyulardan  biri  güclü  fontan  vurdu.  Qurulan  sahə  neft  seli  altında  qaldı... 
Qəfildən  yanğın  qopdu.  Şəhər  əhalisi  neftçilərə  köməyə  gedib,  yanğını 
söndürdülər. 
Ağa  Musanın  özünə  oxşayan  Manuçar  Xristoforoviç  Avakov  adında 
xəsis  bir  erməni  dostu  vardı.  Professor  Apresov  deyirdi  ki,  Manuçar 
Qarabağdan Bakıya əlində dəyənək, ayağında cırıq çarıq,  əynində  yırtıq çuxa, 
başında  şeytan papaq, cibləri  boş gəlmişdi.  Sabunçuda  bir qədər arabaçı olur, 
sonra  meyxana  açır,  neftli  torpaq  ələ  keçirir,  «bəxti»    gətirir,  dayaz  bir  quyu 
fontan  vurur,  milyonçu-neftxuda  olur.  Apresov  söyləyirdi  ki,  bir  dəfə 
Avakovun quyusu fontan vurur, mühəndis fəhləni göndərir ki, anbardan tez on 
arşın  kanat  gətirsin,  Manuçar  həmişə  cibində  gəzdirdiyi  dəmir  arşını  çıxardıb 
başlayır əlləri əsə-əsə kanatı ölçməyə. Fontan daha da güclənir, buruq az qalır 
uçsun. İşin belə məqama çatdığını görən mühəndis özü qaçır anbara, Manuçarı 
yana itələyir, baltanı qapıb, qəzəblə kanatın kələfini fırladıb kanatı kəsir, fəhlə 
ilə bərabər buruğa tərəf sürütləyir.