Manaf süleymanov

Ziyarətgah.  Bibiheybət  ziyarətgahı  da  orta  əsrlərdə  tikilmiş  məscid 
gözəlliyinə görə hamını heyran edərdi. Abşeronda ən məşhur və ən möhtəşəm 
məbəd idi. Çox təəssüf ki, belə memarlıq incisini, mədəniyyət abidəsini uçurub 
məhv etdilər. Cümə günləri adamlar şəhər və kəndlərdən piyada, atla, eşşəklə, 
qazalaqda,  faytonda,  varlılar  isə  karetada  və  maşındə  Bibiheybətə  ziyarətə 
gəlirdilər.  Yazda  və  payızın  ilk  aylarında  burada  zəvvar  və  dindarlar  əlindən 
tərpənmək olmurdu. Sübh tezdən şəhər küçələrinin qənbər döşəmələrinə dəyən 
at nallarının səsləri adamları yuxudan oyadıb, agah edərdi ki,  ziyarətə getmək 
vaxtıdır. 
Zəvvarlar məscidin ətrafında palaz, həsir döşəyərdilər, arvadlar imam 
halvası  və  xörək  bişirir,  sacda  lavaş  salırdılar.  Çarşablı  arvadlar,  çuxalı, 
arxalıqlı,  papaqlı  kişilər  məscidin  qabağında  toplaşırdılar.  Nəzir  gətirilmiş 
qoyunlar  bir  kənarda  mələşir,  xoruzlar  banlayırdı.  Dana,  hətta  dəvə  nəzir 
gətirənlərə də rast gəlmək olurdu. Atlar fınxırırdı. Səs-küydən qulaq tutulurdu. 
Zəvvarlara  halva,  lavaş  paylayır,  mis  camlara  şərbət  töküb  verirdilər. 
Ayaqyalın,  başıaçıq,  kasıb  geyimli,  azyaşlı  uşaqlar  arada  hərlənirdilər. 
Dilənçilər dilənirdilər. 
Varlılar  süfrə  açıb  Əliaşı  verirdilər.  Müəzzinlər  minacat  çəkir, 
dərvişlər  qəsidə  oxuyurdular.  Zəvvarlar  dərvişi  araya  alıb  quldq  asır,  tamaşa 
edirdilər. 
Məscid  həyətində,  eyvanlarda  zəvvarlər  qarışqa  kimi  qaynayırdılar. 
Min bir libasda adama rast gəlmək olardı. Başı əmmaməli, əynində ləbbadə və 
əba  olan  şeyxlər  uzaqdan  görünürdülər,  onlar  savadsız,  avam  zəvvarlar  üçün 
ziyarətnamə oxuyurdular. 
Məscidin  içərisi  qaranlıq,  rütubət  idi.  Pəncərələrdən zəif, dumanlı 
işıq  süzülürdü.  Abı  rəngli  uca  tavan    göy    qübbəsini    andırırdı.  Baş    tərəfdə, 
mehrabın  yanında  minbər  dururdu,  yerə  həsir,  palaz,    köhnə  xalça-palaz 
downloaded from KitabYurdu.org

100 
 
döşənirdi.  Burada  həmişə  namaz    qılanlara  rast  gəlinirdi.  Ortadakı  qəbri 
zəvvarlar        araya  alır,  uşağı  olmayan  gəlinlər,  ərə  getmək  istəyən  qızlar, 
zürüyyətsiz  kişilər,   dilitutulanlar,  karlar, lallar, korlar, bir sözlə min bir dərd-
bəlaya  düçar  olanlar  özlərini  qəbir  daşının  üstünə  atır,  dua  edə-edə,  ağlaya-
ağlaya  Bibidən,  daş  məqbərədən  dərdlərinə  çarə,  azarlarına  şəfa  diləyirdilər. 
Mollanümalar arada hərlənib, dua oxuyur, haqq alırdılar. 
Orucluq və qurban bayramında, Məhəmməd peyğəmbərin ad günündə 
məsciddə tərpənmək olmurdu. Qış aylarında, yağışda, qarda məscidə gələnlərin 
sayı  azalırdı.  Məhərrəmlikdə  isə  bu  aralar  məhşər  ayağına  dönərdi.  Baş 
yaranlar  və  sinəzənlər,  nöhə  oxuya-oxuya  zəncir  vuranlar,  canlarına  qəsd 
edənlər... 
Məktəblər.  1850-ci  ildə  hökumət  müsəlman  uşaqları  üçün  ibtidai 
məktəb  açır,  üç  müəllim  təyin  olunur,  əlli  şagird  qəbul  edilir.  Rus  dili 
müəlliminə  dövlət  xəzinəsindən  maaş  verilirdi,  iki  müsəlman  müəllimini  isə 
camaat özü dolandırırdı. Yerli  camaat təhsilə fikir vermir, hər kəs övladına öz 
sənətini öyrədirdi. 
1872-ci ildə altıillik şəhər məktəbləri təsis edilir. Təhsil haqqını maarif 
müfəttişi  valideynlərin  maddi  vəziyyətinə  görə  təyin  edirdi.  Dörd  sinfi  əla 
qurtaranlara  gimnaziya  və  ya  da  realnı  məktəblərinin  birinci  sinfinə  daxil 
olmaq hüququ verilirdi. 
Neft  sənayesi  inkişaf  etdikcə,  şəhər  böyüdükcə  təhsilə  diqqət  artırdı. 
Artıq 1890-cı illərdə Bakıda  məktəblərin sayı 40-dan çox, şagirdlərin miqdarı 
isə xeyli çoxalmışdı. 
Xaçpərəst  qızları  üçün  «Marinski»  gimnaziyasını  və  «Müqəddəs 
Nina» məktəbini təsis edirlər. 1891-ci ildə iki rus-tatar məktəbi, bir ildən sonra 
isə üçüncüsünü açırlar. 
1892-ci  ildə  bələdiyyə  idarəsi  qərar  çıxarır  ki,  şərabxanalar,  çaxır 
satan dükanlar məbədlərdən - kilsə, məscid və məktəb binalarından - 130 metr 
uzaqlıqda olmalıdır. 
Şəhərdə  cəmiyyəti-xeyriyyənin bir neçə      məktəbi vardı.  Bələdiyyə 
idarəsi  ilə  üzbəüz  binada  yerləşək  «Müqəddəs  Nina»  qız  məktəbini  rus 
cəmiyyəti-xeyriyyəsi açmışdı. Bu məktəbdə qızlara orta təhsillə  yanaşı  müasir 
elm və mədəniyyətdən də məlumat verirdilər. 
Qocaman  yazıçı  Əbülqasım  Hüseynzadə  nəql  edir  ki,  o  zaman 
hökumət  məktəblərində  şagird  qəbulu  məhdud  idi.  Buna  görə  də  «Cəmiyyəti-
xeyriyyə»  oğlanlar  üçün  birinci  dəfə  «Səadət»  məktəbini  açdı.  İrandan  Mirzə 
Ələkbər  xan  adında  bir  şəxs  müdir  dəvət  edildi.  O,  Fransada  Sorbon 
universitetini bitirmişdi. Fransız, fars, ərəb və türk dillərini mükəmməl bilirdi. 
Müasir elm və mədəniyyətdən xəbərdar idi. 
İki-üç  ildən  sonra  «Səadət»  məktəbini  başqa  yerə  köçməyə  vadar 
etdilər. 
downloaded from KitabYurdu.org

101 
 
Yeni binada alt-üst mərtəbələrdə iyirmiyə qədər otaq vardı. İldə səkkiz 
yüz  manat  kirayə  verirdilər.  Buraya  savadlı  müəllimləri  dəvət  etmişdilər: 
Əlibəy  Hüseynzadə,  qarabağlı  Fərhad  Ağazadə,  Terequlov  qardaşları,  Əli  və 
Hənifə,  Hacıbəyov  qardaşları,  Üzeyir  və  Ceyhun,  qubalı  Musa  Rza  Əsgərli, 
Mikayıl  Müşfiqin  atası  Mirzə  Qədir  İsmayılzadə.  Bəhrambəy  Axundov  isə 
məktəbin həkimi idi. 
Nəğmə dərslərini Üzeyir Hacıbəyov aparırdı. 
Cəhalət  nəticəsində  xalqın  əsrdən  geri  qaldığını  ifadə  edən  şərqilər, 
qəmgin musiqi təranələri ətrafa yayılırdı: 
 
Millətin halı nə yaman olmuş,  
Hamının qəlbi qəmilə dolmuş,  
Bir belə cəhalət olmaz, olmaz...  
Bir belə cəfalət olmaz, olmaz... 
 
Yoldan ötənlər ayaq saxlayıb nəğmələri dinləyirdilər. 
«Səadət»in şagirdləri birinci sinifdən kitel geyərdilər. Düymələri sarı, 
hər  qolda  bir  düymə,  bir  də  mavi  zolaq,  papağın  ortasında  nişan,  üstündə  isə 
məktəbin adı yazılardı. 
«Səadət»dən  sonra  Çəmbərə  kəndində  «Səfa»  məktəbi  üçün  bina 
tikdilər.  Burada  kiçik  yaşlı  uşaqlar  səs-səsə  verib  sabirin  məktəb  şərqisini 
oxuyurdular: 
 
Məktəb, məktəb, nə dilguşəsən.  
Cənnət, cənnət desəm cəzasan.  
Şadam, şadam təfəründən  
Əlan, əlan gözəl binasan. 
 
İranlılar Sabunçuda «Təməddün», şəhərdə «İttihad» məktəblərini təsis 
etdilər. «İttihad» məktəbi Çəmbərə kəndində idi. Burada şagirdlərin xoş avazla 
oxuduğu: 
 
 
Ey taci sərim, xoşbəxt pədərim,  
Həsrət oduna yanır ciyərim.  
Saç bir dəm atəşə ab,  
Elmdən eylə bizi sirab.  
Qandır ki, məktəb darilamandır,  
Təhsili elm, cism üçün candır.  
Bizə imdad et, məktəb abad et,  
Bizi bir dəm şad et... 
downloaded from KitabYurdu.org

102 
 
 
şərqisini tez-tez eşitmək olardı. 
«İttihad»da şagirdlər dik, yaşıl boyunluqlu, qollarında yaşıl zolaq olan 
mahud  kitel  və  eyni  parçadan  şalvar  geyərdilər;  qışda  dəri  papaq,  başqa 
vaxtlarda isə drabi
*
 papaq qoyardılar; papaqlarının qabaq tərəfində günəş və şir 
nişanı, bir də «mədrəseyi ittihad» sözləri həkk edilmiş metal gerb olardı. 
Gimnaziya  şagirdləri  dördüncü  sinfə  qədər  boz  rəngdə  mahuddan 
şalvar,  kitel  geyərdilər,  düymələri  gümüşü  idi.  Beşinci  sinifdən  isə  yaxalı 
pencək,  iri  gümüşü  düymələr,  qollarında  iki  balaca  düymə,  ağ  zolaqlı  mahud 
şapka,  qabağında  gümüşü  gerb.  Axırıncı  sinifdə  qara  kostyum,  ağ  köynək 
geyməyə  və  qara  qalstuk  bağlamağa  icazə  verilirdi.  Gimnaziyada  humanitar 
elmlərə  -  tarix,  latın,  yunan  və  fransız  dili  dərslərinə  xüsusi  fikir  verirdilər. 
Tələbələr universitetə qəbul olmağa hazırlaşırdılar. 
«Realnı»  məktəbin  geyim  forması:  dördüncü  sinfə  qədər  qara 
mahuddan şalvar və gimnastyorka, düymələri qızılı, beşinci sinifdən mahuddan 
qara  şalvar,  qara  kitel,  qollarında  iki  qızılı  rəngli  düymə,  sarı  zolaqlı  qara 
şapka, qabaq tərəfdə gerb... 
Realnı  məktəblərdə  riyaziyyat,  fizika,  mexanika,  ümumiyyətlə  dəqiq 
elmlərə çox fikir verirdilər, ali texniki,  texnoloji institutlara tələbə hazırlanırdı. 
«Kamerçeski»  məktəbinin  şagirdləri  isə  qara  diaqanaldan  düymələri 
qızılı  rəngdə  olan  forma  geyirdilər.  Burada  ticarət,  maliyyə,  iqtisadi  ali 
məktəblər üçün tələbə hazırlanırdı. 
1881-ci ildə Bakıda dənizçilik məktəbi təsis edilir; bu da gündən-günə 
dənizçiliyə artan ehtiyacdan irəli gəlirdi. 
Rus-tatar məktəblərinin geyim forması daha sadə idi. 
Şagirdlər  bellərinə  enli  toqqa  bağlayırdılar,  qabaq  tərəfdə  üç  barmaq 
enliyində  metal  bağlayıcı,  üstündə  müvafiq  məktəbin  nişanı  və  yazısı  həkk 
edilirdi. Ayaqqabısı tərtəmiz olmayanı məktəbə buraxmırdılar. 
«Səadət» məktəbinin mühasibi nəql edirdi ki, bir dəfə Novruz  qabağı   
kirayə    pulunu    vermək  üçün  mülk  sahibinin  evinə  getdik.  Bizi  hörmətlə, 
mehribanlıqla  qarşıladı.  Qoca  kişi  idi.  Çay  gətizdirdi.  Təsərrüfat  müdiri  800 
manatı ona təqdim etdi.  Pulu  alıb qoydu divanın üstünə. Bir az ordan-burdan 
söhbət  etdik,  getməyə  hazırlaşanda  təsərrüfat  müdiri  Novruz  bayramı 
münasibətilə  məktəbdə  konsert  veriləcəyini  və  şənlik  məclisi  keçiriləcəyini 
qocaya  xəbər  verdi.  Və  onu  bu  məclisə  dəvət  etdi.  Qoca  kişi  üç  dəfə  əllərini 
bir-birinə vurdu. Qəşəng, bir qız gəldi. Qoca kişi ona nə isə dedi, qız gedib, tez 
də qayıtdı və kişiyə bir beş-yüzlük əskinas verdi. Qoca pulu təsərrüfat müdirinə 
uzatdı  və  dedi:  «Bu  pulla  şagirdlərə  Novruz  bayramı  hədiyyəsi,  pal-paltar, 
dəftər-kitab  alarsız.  Pis  çıxmamaq  üçün  siz  gətirən  puldan  vermədim,  
                                                           
*
 Karton üstünə parça çəkilmiş papaq. 
downloaded from KitabYurdu.org

103 
 
ürəyinizə gələrdi ki, kirayəni qəsdən qaytarıram.    Mənim sinnim doxsanı aşıb. 
Ora  gələ  bilmərəm.  Uşaqların  dərsinin  qeydinə  qalın.  Bayramlarını  mənim 
dilimdən təbrik edin». 
Deyilənlərə görə, o qəşəng qız vərəm azarına tutulubmuş. Ona görə də 
babası evin qabağında bağça saldırıb, həyət-bacanı döndərmişdi təbiətin gözəl 
bir    guşəsinə.  Həmişəyaşıl    ağaclar,  sarmaşıqlı    bal  çiçəyi,  çoxlu  qızıl  gül 
əkdirmişdi.  O  zamankı  Bakıda  belə  təmtəraqlı  bağça  çox  böyük  xərc  tələb 
edirdi. Bağçada ağaclardan qəfəslər asmışdılar, minbir avazla quşlar oxuyurdu. 
Tovuzquşu  saxlayırdılar.  Qız  tez-tez  pianoda  çalır,  bağçaya  düşdükdə  gah 
talvarda,  gah  hovuzun  yaxınlığındakı  qamış  kresloda  dincəlir,  jurnal,  kitab 
mütaliə  edirdi.  Əlibəy  Hüseynzadə  skripka  çalanda,  qız  ipək  libasda  düşüb 
bağçada  gəzişirdi.  Skripka  təranələrindən  qəfəsdəki  bülbüllər    ilhama  gəlib, 
cəh-cəh  vurardılar.  Üzeyir  Hacıbəyov  uşaqlara  pianonun  təranələri  altında 
nəğmə oxutdurardı. 
«Səadət»də  oxuyan  şagirdlərin  sayı  get-gedə  artır,  bina  darısqallıq 
edirdi.  Mirzə  Ələkbər  xanı  Tehrana  çağırıb  İsveçrəyə  səfir  yollayırlar,  Əlibəy 
Hüseynzadəni  onun  yerinə  müdir  təyin  edirlər.  Binanın  darısqal  olduğunu 
«Cəmiyyəti-xeyriyyə»yə bildirirlər. Yığıncaqda təzə bina tikmək qərara alınır, 
Bir nəfər bənna ayağa durub deyir ki, mənim şəhərdə iki mülküm var. Onların 
birini, təzə bina hazır olana qədər, xırda balalara verirəm. Mən, bir də arvadım 
iki  otaqda  yaşayarıq,  uşaqlara  da  göz-qulaq  olarıq.  Məclisdə  böyük  mülkləri 
olan dövlətlilər də vardı, lakin onların heç biri maarif yolunda adi bənna qədər 
fədakarlıq göstərmədi. 
İndiki  göz  xəstəxanasının  yeri  qəbiristanlıq  idi.  «Səadət»  məktəbi 
üçün binanı orada tikməyi qət etdilər. Zivərbəy Əhmədbəyov layihə hazırladı. 
Cümə  günlərinin  birində  camaat  qəbiristana  gəldi.  Axund  dua  oxudu.  Köhnə 
qəbirləri  söküb,  sümükləri  qutulara  dolduraraq  aparıb  yuxarıdakı  qəbiristanda 
basdırdılar. Binanın bünövrəsini qoydular və tikməyə başladılar; iki mərtəbəsi 
hazır olmuşdu ki, birinci dünya müharibəsi başladı. Tez-tələsik üstünü örtərək 
binanı çevirdilər yaralı soldatlar üçün xəstəxanaya. 
Məktəblərdə  təhsil  pullu  idi;  valideynlər  oxumaq  haqqının  yarısını 
tədris ilinin əvvəlində ödəməli idilər, əks təqdirdə uşağı məktəbə buraxmırdılar; 
az miqdarda  kasıb və yetim uşaqlardan  pul almırdılar. 
Şagirdləri yaşlı adamlar məktəbə gətirib aparırdı, küçəyə tək çıxmağa 
qoymazdılar, cürət də etməzdilər. Min bir xata vardı. Qoçular dövlətli şəxşlərin 
uşaqlarını oğurlayıb, güclü pul alandan sonra buraxırdılar; odur ki, dövlətlilər 
uşaqlarını qorumaq üçün silahlı mühafizlər saxlayırdılar. 
Binaların  darvazaları  gecə-gündüz  bağlı  olardı,  arxadan  möhkəmcə 
bərkidilərdi,  iri  qıfıllar  vurulardı;  dalandarlar  darvaza  üstündə  yaşadıqları 
otağın pəncərəsindən gələnlərə baxar, yad, kənar adamı həyətə buraxmazdılar. 
downloaded from KitabYurdu.org

104 
 
Darvazaların  ortasında  «bala  qapı»  vardı,  gediş-gəliş  ordan  olardı;  tez  də 
arxadan bağlayardılar. 
Bütün məhəllələrdə şəriət məktəbi - mollaxana vardı ki, uşaqlara əvvəl 
çərəkə,  sonra  da  Quran  oxumağı,  ərəb  hürufatını  öyrədir,  yazmağı  da  təlim 
edirdilər. 
Mollanın    amansız,  qəddar  cəza  üsulları    vardı:  qısa,  orta  və  uzun 
çubuq,  fallağa,  noxudun  üstündə  diz-üstə  oturmaq.  Mollaxananın  avadanlığı: 
manqal,  həsir,  üstündə  oturmağa  şəlpə.  Bunlar  mollaxanaların  «bəzəyi»  idi. 
Adətən  dərs  keçilən  otaq  zirzəmidə,  ya  da  birinci  mərtəbədə  yerləşərdi.  Dərs 
otaqları  torpaq-qır  döşəmədən,  palçıq  suvaqlı  divarlardan,  tavanları  çürük  tir, 
köhnə  taxtadan  ibarət  idi.  Bütün  bunlar  vərəm,  yel  azarı  və  digər  xəstəliklər 
mənbəyi  idi.  Xırda  pəncərələr  məktəbi  dustaqxanaya  oxşadırdı,  içəri  nəmli, 
ürək sıxan, qaranlıq və havasız idi... 
Qızlar  da  mollaxanalarda  mollabacıdan  «təlim»,  «dərs»  alırdılar; 
adətən  Quranı  alayarımçıq  öyrənər,  əsasən  mollabacıya  qaravaşlıq  edər,  onun 
uşaqlarına  baxar,  toyuq-cücəyə  dən  tökər,  su  qoyar,  həyət-bacanı  süpürər, 
quyudan  su  çəkərdilər.  Tez-tez  də  mollabacının  çubuğunun  zərbəsini 
dadardılar. 
 
QAFQAZ MÜSƏLMAN MÜƏLLİMLƏRİNİN 1-Cİ QURULTAYI 
 
Bəzi  kitab  və  sənədlərdə  Azərbaycan  müsəlman  müəllimlərinin 
qurultayı  adlandırılır.  1906-cı  ilin  may  ayında  «Nicat»  maarif  cəmiyyətinin 
qiraətxanasındakı  yığıncaqda  müəllimlərin  avqust  ayında  qurultayının 
çağırılması qərara alınır və aşağıdakı tərkibdən ibarət komissiya təşkil edilir: H. 
B. Zərdabi (Məlikov), F. Ağayev, N. Nərimanov, Ə. Cəfərzadə, A. Əfəndiyev, 
H.  Mahmudbəyov,  H.  M.  Hacıbababəyov,  M.  Y.  Əfəndiyev,  Ciddi  hazırlığa 
başlanır.  H.  B.  Zərdabi  «Kaspi»,  N.  Nərimanov  «Həyat»,  F.  Ağayev  «İrşad» 
qəzetlərinə məktub yazır, qurultayın məqsəd və təkliflərini aydınlaşdırırlar. 
Təsis  komissiyasının  sədri  N.  Nərimanov  var  qüvvəsilə  çalışır, 
qurultayın  açılmasına  az  qalmış  dərs,  təlim  və  müəllimlər  barədə  bir  neçə 
məqalə yazır, onun açılış günü isə «Bu gün» adlı məqaləsini dərc etdirir. 
1906-cı  ildə,  avqust  ayının  15-də,  səhər  saat  10-da  şəhər  məktəbinin 
salonunda qurultay işə başlayır. Təsis komissiyasının sədri N. Nərimanov qısa 
giriş sözü ilə qurultayı açır. H. B. Zərdabi sədr, N. Nərimanov onun müavini, 
Fərhad Ağayev isə katib seçilir. 
Qurultay Azərbaycanda xalq maarifinin bir sıra, mühüm məsələlərini: 
ibtidai  və  orta  rus-tatar  məktəblərində  ana  dilinin  icbari  bir  fənn  kimi  təlimi, 
yeni  dərs  proqramının  tərtibi,  vahid  dərs  metodunun  hazırlanması,  kənd 
müəllimlərinin 
həyat 
şəraitinin 
yaxşılaşdırılması, 
Qori 
müəllimlər 
downloaded from KitabYurdu.org

105 
 
seminariyasının      (Azərbaycan  şöbəsinin)  Azərbaycanın  şəhərlərindən  birinə 
köçürülməsi və qadın təhsilinin inkişafı məsələsini müzakirə edir. 
Qocaman  müəllim  Səmədbəy  Acalov        qurultayda  baş  verən  ixtilafı 
belə  izah  edirdi:  Bakıda  məktəblər  üzrə  Livitski  adlı  bir  inspektor  vardı.  Qatı 
irticaçı idi, hərəkət və rəftarında ayrı-seçkiliyə, yol verirdi. O, məktəblərdə bir 
gəlmə  olsun  belə  azərbaycanca  danışmağı  qadağan  edirdi:  «Məbadə  dərs 
zamanı  bir  gəlmə  də  olsa  tatarca  (Azərbaycanca)        danışasız.  Kim  bu  əmri 
pozsa  müəllimlikdən  qovulacaq».  Müəllimlər    dəhşətə  gəlib  nə  edəcəklərini  
bilmirdilər.  Onlar  deyirdilər  ki,  «rus  dilində  ifadə  etdiyimiz  sözləri  balaca 
uşaqlara  nə  sayaq  başa  salaq.    «sabaka»  sözünü  it  kimi  hürüb  «hamham», 
«pişik»  sözünü  «miyo...  miyo»...  edib  əyan  edək?!  Tutaq  ki,  heyvanları, 
nəbatatın  bəzilərini  şəkillərlə  izah  etdik...  Bəs  başqa  minlərlə    cisimləri    başa  
salmaq  üçün  hansı  üsuldan, hansı vəsaitdən istifadə edək, nə tədbir görək!?» - 
Qurultay  nümayəndələri  qərara  aldılar  ki,  belə  yaramazlığa  qarşı  Livitskidən 
Qafqaz  canişininə  şikayət  etsinlər  və  ana  dilini  sərbəst  dərs  kimi  keçmək 
barədə sərəncam verilsin. 
Teleqramı  tərtib  etmək  qurultayın  sədrinə  tapşırıldı,  H.  B.  Zərdabi 
tapşırığı  yerinə  yetirdi,  teleqram  mətnini  nümayəndələrin  nəzərinə  çatdırmaq 
üçük  oxudu,  sonuncu  cümlə  belə  qurtarırdı:  «Qurultay  ədalətli  sərəncam 
vermənizi  xahiş  edir».  Nəriman  Nərimanov  bu  cümləyə  etiraz  etdi:  «Qurultay 
tələb edir! Xahiş yox». 
Zərdabi  həlim  bir  tərzdə  izah  elədi  ki,  «tələb»  sözü  canişinlikdə 
oturmuş çinovniklərin qəzəbinə səbəb olar, teleqramı cırıb atarlar, sərdara heç 
verməzlər,  deyərlər  siz  nəsiz,  kimsiz  ki,  tələbiniz  də  nə  ola.  Burada  evimizin 
içində  bir  Livitskilə  bacarmırıq,  bizi  saya  salmır.  Teleqramı  sərdara  versələr, 
hiddətlənər, təhsil işlərimizə əngəl törədər, Livitskiyə əhsən deyər, hələ üstəlik 
səlahiyyətini bir az da artırar. Xahiş daha müvafiqdir, nəzakətlidir... 
Münaqişə başlandı. Hər kəs dediyinin üstündə dururdu. Nümayəndələr 
iki  dəstəyə  bölündü;  təklifləri  səsə  qoydular.  Nərimanovun  «qurultay  tələb 
edir»  təklifi  keçdi.  Bu  qələbədən  qanadlanmış  cavan  bir  müəllim  bərkdən 
qışqırdı: «Əqil yaşda deyil, başdadır». 
Qurultayda  olan  bu  əhvalatı  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyevə  xəbər 
verirlər. Əhvalat avqustun 21-də baş vermişdi. 
Səhəri  -  avqustun  22-də  Zeynalabdin  Tağıyev  qurultaya  gəldi  və 
Qafqaz canişininə göndəriləcək teleqram üstündə N. Nərimanovla toqquşması, 
ixtilafı  oldu.  Vəziyyət  çox  gərgin,  adamlar  əsəbi  idi.  Tağıyev  müəllimlərə 
müraciətlə dedi:  «Sizin dünənki qərarınız göstərir ki, qurultaya N. Nərimanov 
kimi  uzağı  görməyən  adamlar  rəhbərlik  edir. Bilirsinizmi  Nərimanov  kimdir? 
Onun  cibində  bir  qəpiyi  yoxdur,  mənim  pulumla  oxuyur.  İndi  gəlib  burada 
inqilabi danışıq aparır, sizi də ağıldan-başdan çıxarmaq istəyir... Xahiş edirəm 
downloaded from KitabYurdu.org

106 
 
dünənki  qərarınızı  dəyişin,  çünki  hökumət  yanında  bütün  millətimizə  ayıb 
gətirən işdir».
*
 
Məclisdə dərin sükut var idi. 
«Yoldaşlar!  -  deyə  Nərimanov  kürsüyə  qalxıb  asta  bir  tərzdə  sözə 
başladı.  -  Mən  də  cənab  Tağıyevdən  təqaüd  alanlardanam.  Lakin  mən 
bilmirdim  ki,  cənab  Tağıyev  yoxsul  müəllimlərə  kömək  etmək  istəyir  ki, 
onların müstəqil fikirləri olmasın, hərgah indiyə qədər cənab Tağıyev tələbələrə 
ona  görə  kömək  etmiş  ki,  onlar  yalnız  Tağıyevin  dediyini  desinlər;  belə 
olduqda  mən  özümün  keçmişimi  və  hal-hazırımı  heç  zaman  ləkələyə,  fəryad 
etmək  lazım  gələn  yerdə  susa  bilmərəm.  Başqalarının  nəinki  açıq  danışdığı, 
hətta çar istibdadına qarşı azadlıq yolunda öz qanlarını tökdükləri bir zamanda, 
mən heç kəsə ixtiyar verməmişəm və imkan vermərəm ki, mənfur qızılın gücü 
ilə məni susdursun. Mən zəmanəmizin zalımlarından xilas olmaq üçün, gələcək 
nəsillərin  özünü  mənfur  qızıla  satmamaları  üçün  bütün  qurultay  qarşısında 
cənab Tağıyevin təqaüdündən məmnuniyyətlə imtina edirəm».
**
 
Bu  hadisə  illər  uzunu  təkcə  müəllimlərin  arasında  deyil,  başqa  sənət 
sahibləri içində də geniş söhbət mövzusu oldu. 
Müsəlman 
müəllimlərinin 
1-ci 
qurultayının  faydalı,  insani 
tədbirlərindən  biri  də  erməni  müəllimlərinə  müraciəti  idi.  Bu  müraciətdə 
deyilirdi:  «İki  qonşu  xalq  arasında  çoxdan  bəri  əmin-amanlıq  arzusunda  olan 
biz  sizin,  avam  kütlələrə  əlbir  təsir  göstərmək  çağırışınızı  yekdilliklə  qəbul 
edərək,  böyük  sevinclə  öz  əlimizi  sizə  uzadırıq.  Müsəlmanlarla  ermənilər 
arasında möhkəm sülhün faydasını xalqa başa salmaq kimi müqəddəs vəzifəni 
sizinlə birlikdə yerinə yetirəcəyik».
*
 
Mətbuat. Dövri mətbuat son iki yüz ildə xüsusi vüsət tapmışdır. Əsrlər 
uzunu isə xəbərlər ağızdan-ağıza yayılardı. Əyalətlərə xüsusi qasidlər göndərib 
hökumətin  qanun,  qərar  və  sərəncamlərını  hakimlərə  və  xalqa  çatdırardılar. 
Dövlətlər  arasındakı  əlaqələr  də  elçilər  və  diplomatlar  vasitəsilə  yaranırdı. 
Şəhərlərdə  sarçılar  küçəbəküçə  gəzib  car  çəkərdilər.  Böyük  şəhərlərdə  hər 
məhəllənin  öz  carçısı  vardı.  Mədəniyyət,  elm-texnikanın  inkişafı  nəticəsində 
maşınlar meydana gəldi, kitab, qəzet, jurnal çap edilməyə başladı, bununla da 
mətbuat yarandı. Ölkələrin inkişaf səviyyəsindən və ədəbiyyata ehtiyacdan asılı 
olaraq çap edilən əsərlərin, qəzet, jurnalın miqdarı artdı. 
Azərbaycanda milli mətbuatın tarixi 1875-ci ildən «Əkinçi» qəzetinin 
nəşri  tarixindən  başlayır.  Həsənbəy  Zərdabinin  o  qəzeti  nəşr  etmək  üçün 
çəkdiyi əzab-əziyyət hamıya məlumdur. Azərbaycan   dilində çıxan qəzeti  nəşr  
etməyə    icazə    almaq    üçün    o    üç    il    çalışmışdı.  Qəzet  çıxan  müddətdə  o, 
                                                           
*
 Н. Нариманов. Собранные сочинение, т. 1, М-, 1926, стр. 6. 
**
 Yenə orada. 
*
 Azərbaycan tarixi, 1964, səh. 883. 
downloaded from KitabYurdu.org

107 
 
dəfələrlə 
jandarm 
idarəsinə 
çağırılıb,  sorğu-suala      tutulmuşdu... 
Qaragüruhçular  da  onu  çox  incidib,  təhqir  və  ölümlə  təhdid  etmişdilər. 
Qəzalara,  kəndlərə  qəzeti  bəzən pulsuz yollayardı ki, qaranlıq mühitə azsa da 
olsa ziya, işıq saçsın. Çox vaxt qəzet maddi ziyan gətirirdi. «Əkinçi» ayda iki 
dəfə balaca vərəqədə çıxırdı. Bütün işləri:  məqalə  yazmaq,  material toplamaq, 
çap  etməyi  Həsən  bəy  tək    özü  görürdü.  Dünyada  baş      verən  bütün  
hadisələrdən,  daxili  və  xarici  xəbərlərdən,  ölkələrin  vəziyyətindən,  elmdən  və 
ədəbiyyatdan,  maarifdən  və  mədəniyyətdən,  iqtisadiyyatdan,  xüsusən  kənd 
təsərrüfatından,  tibbdən,  texnikadan    yazırdı...  Toxunmadığı    sahə    qalmırdı. 
Həsən  bəy  eyni  zamanda  Bakı  realnı  məktəbində  dərs  deyir,  rus  qəzet  və 
jurnallarında  da  elmi,  siyasi-ictimai,  ədəbi-tənqidi  məqalələr  dərc  etdirirdi. 
Xurafat,  mövhumat  və  bəy-xan-dövlətli  zülmünün  amansız    düşməni    idi.  
«Əkinçi» qəzeti       hər  nömrəsində  zülmkarları ifşa edirdi.  Qadın azadlığının 
alovlu  carçısı  idi...  Lakin  «Əkinçi»  uzun  yaşaya  bilmədi,  iki  ildən  sonra 
bağlandı...  Həsən  bəy  Zərdabini  realnı  məktəbdən,  müəllimlikdən  də  xaric 
etdilər  və  Bakıdan  sürgün  olundu...  Lakin  onun  yandırdığı  məşəl  sönmədi, 
gündən-günə daha da alovlandı. 
Bakıda  neft  sənayesinin  inkişafı  ilə  əlaqədar  nəşr  edilən  qəzet  və 
jurnalların da  sayı get-gedə  artırdı.  Onlardan bir neçəsinin  adını çəkmək olar: 
«İttifaq!»,  «Tərəqqi»,  «Səda»,  «Sədayi-haqq»,  «Həyat»,  «Taza  həyat», 
«Hümmət»,  «Bakinski  raboçi»,  «Dəvət-Qoç»,  «Təkamül»,  «Yoldaş»  və  sairə 
bolşevik  qəzetləri,  Burjuaziya  qəzetləri  «İrşad»,  «Kaspi»,  Jurnallardan: 
«Fyüzat», «Yeni Fyüzat», «Arı», «Babayi-Əmir», «Zənbur», «Tuti», «Məzəli», 
«Şəlalə»,  «Kəlniyyət»,  Tiflisdə  çıxan  «Molla  Nəsrəddin».  O  zamana  qədər 
ədəbiyyatımızda  olmayan  ədəbi  janrlar:  «hekayə»,  «poema»,  «oçerk», 
«povest»,  «roman»  meydana  gəldi;  əsrlər  uzunu  ədəbi  mühitdə  hökm  sürən 
«mərsiyə», «qəsidə», «həcv», «mədh»in mövqeyi get-gedə sarsılmağa başladı. 
Rusiyadan  və  Avropadan  gələn  demokratik  ədəbi,  siyasi  cərəyanlar 
xalqın  mənəviyyatına  nüfuz  edir, yeni  məfkurələr aşılayırdı, camaatın  gözünü 
açır, şərq ətalətindən, qəflət yuxusundan oyadırdı. Yeni üslubda yazan şairlər, 
ədiblər, jurnalist və tənqidçilər əsrlə səsləşməyə, ayaqlaşmağa çağırırdılar.