umumiy belgilari (inson, yozuvchi) bilan bir qatorda,
individual muhim belgilari (xususan, «Boy ila xizmatchi» dramasining muallifi) ham fikr qilinadi.
Tushunchaning hissiy bilish shakllaridan tubdan farq qilishiga alohida e’tibor berish zarur.
Sezgi, idrok va tasavvur predmetning yaqqol obrazlaridir. Biz faqat birorta konkret predmetni,
masalan, o’zimiz yozib o’tirgan qalamni idrok qilishimiz yoki u to’g’risida tasavvurga ega
bo’lishimiz mumkin. «Umuman qalam»ni idrok qilib bo’lmaydi. Chunki tushuncha predmetning
yaqqol obrazi emas, balki abstrakt obrazidir. Qalam tushunchasi o’zida konkret qalamlarning
barchasini qamrab olgani holda, ularning har biriga xos bo’lgan individual belgilarni tashlab
yuborib, umumiy, muhim belgilarini ifoda qiladi. Ayni paytda bu belgilar qalamni boshqa
predmetlardan, masalan, kitobdan farq qildirib turadigan belgilar bo’lib ham xizmat qiladi.
Tushuncha, hissiy bilish shakllaridan farqli o’laroq, inson miyasida to’g’ridan-to’g’ri aks
etmaydi. U ma’lum bir mantiqiy usullardan foydalanilgan holda hosil qilinadi. Bu usullar
taqqoslash ,
analiz ,
sintez ,
abstraktsiyalash ,
umumlashtirishlar dan iborat
. TAQQOSLASh yordamida predmetlar o’zaro solishtirilib, ularning o’xshash, umumiy
tomonlari va bir-biridan farq qildiruvchi individual belgilari aniqlanadi.
Taqqoslash
analiz ni taqoza qiladi. Chunki predmetlarni yaxlit holda solishtirib bo’lmaydi. Ular
u yoki bu xossasiga ko’ra taqqoslanishi kerak. Buning uchun u xossalar ajratilishi lozim.
ANALIZ yordamida predmet fikran uni tashkil qiluvchi qismlar, tomonlarga ajratilib, har
qaysisi alohida o’rganiladi.
SINTEZ analizga teskari usul bo’lib, u analiz davomida ajratilgan qismlar, tomonlarni
fikran birlashtirib, predmetni bir butun holiga keltirishdan iborat. Sintez bo’lmasa predmet haqida
yaxlit fikr hosil qilib bo’lmaydi. Analiz va sintez uzviy bog’liqdir.
Tushuncha hosil qilish uchun predmetning yuqoridagi usullar bilan aniqlangan umumiy va individual belgilarining muhimlari ajratilishi, nomuhimlari chetlashtirilishi lozim . Bu esa
