Mantiq. Reja

Hukmlar (mulohazalar) o’rtasidagi munosabatlar. 
Mulohazalar (hukmlar) ham 
tushunchalar kabi taqqoslanadigan (umumiy sub’ekt yoki predikatga ega bo’lgan) va 
taqqoslanmaydigan turlarga bo’linadi.
Taqqoslanadigan 
mulohazalar 
sig’ishadigan
yoki 
sig’ishmaydigan
bo’ladi. Mantiqda ikki 
mulohazadan birining chinligidan ikkinchisining xatoligi zaruriy kelib chiqadigan bo’lsa, ular o’zaro 
sig’ishmaydigan mulohaza (hukm)
lar deyiladi. Sig’ishmaydigan mulohaza (hukm) lar bir vaqtda 
chin bo’la olmaydi.
Sig’ishadigan mulohazalar
aynan bir fikrni to’liq yoki qisman ifodalaydi. Sig’ishadigan 
mulohaza (hukm) lar o’zaro ekvivalentlik, mantiqiy bo’ysunish va qisman mos kelish (subkontrar) 
munosabatida bo’ladi.
 
Sig’ishmaydigan hukmlar qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik (kontradiktorlik) munosabatida 
bo’ladi. Mulohaza (hukm) lar o’rtasidagi munosabatlarning sxematik ifodasi «mantiqiy kvadrat» deb 
ataladi. Mantiqiy kvadrat orqali mulohaza (hukm) lar o’rtasidagi chinlik munosabatlari aniqlanadi. 
Sig’ishmaydigan mulohaza (hukm) lar o’rtasida qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik 
(kontradiktorlik) munosabatlari bo’ladi. Qarama-qarshilik munosabati mazmuniga ko’ra turlicha 
bo’lgan umumiy hukmlar o’rtasida mavjud bo’lib, bu munosabatga ko’ra ularning har ikkisi bir 
vaqtda chin bo’la olmaydi. Bu hukmlar bir vaqtda xato bo’lishi mumkin; agar ulardan birining 

---

chinligi aniq bo’lsa, unda boshqasi albatta xato bo’ladi. Yuqoridagi misollardan A– mulohaza 
(hukm) chin, E – mulohaza (hukm) xato ekanligi ma’lum bo’ladi. 
Zidlik munosabati mazmuni va hajmiga ko’ra turlicha bo’lgan mulohaza (hukm) lar o’rtasida 
mavjud bo’ladi. Bu mulohaza (hukm) larning har ikkisi bir vaqtda chin ham, xato ham bo’lmaydi. 
Ulardan biri ham ma vaqt chin, boshqasi esa xato bo’ladi. Yuqoridagi misollardan A – mulohaza 
(hukm) chin bo’lib, O – mulohaza (hukm) xatodir. Shuningdek, I – mulohaza (hukm) chin, E – 
mulohaza (hukm) xatodir. 
Sig’ishadigan mulohaza (hukm) lardan mazmuni bir xil, hajmi turli xil bo’lgan hukmlar o’zaro 
bo’ysinish munosabatida bo’ladi. Bunda umumiy mulohaza (hukm) lar bo’ysindiruvchi, juz’iy 
mulohaza (hukm) lar bo’ysinuvchi bo’ladi. Bo’ysunish munosabatida umumiy hukmlar chin bo’lsa, 
ularga bo’ysinuvchi juz’iy hukmlar ham chin bo’ladi. Lekin juz’iy hukmlar chin bo’lganda, umumiy 
hukmlar noaniq (chin yoki xato) bo’ladi. Yuqoridagi misoldan A – mulohaza (hukm) chin bo’lgani 
uchun unga bo’ysinuvchi I – mulohaza (hukm) ham chin bo’ladi. Agar umumiy mulohaza (hukm) lar 
xato bo’lsa ularga bo’ysinuvchi juz’iy hukmlar noaniq (chin yoki xato) bo’ladi. Misolimizda E – 
mulohaza (hukm) xato bo’lgani uchun, O – mulohaza (hukm) ham xato bo’ladi. Ba’zi holatlarda 
umumiy hukmlar xato bo’lsa, juz’iy hukmlar chin bo’ladi. 
Qisman moslik (subkontrar) munosabati mazmuni har xil bo’lgan juz’iy hukmlar o’rtasida 
mavjud bo’ladi. Bu hukmlar bir vaqtda chin bo’lishi mumkin, lekin har ikkisi bir vaqtda xato 
bo’lmaydi. Agar ulardan birining xatoligi aniq bo’lsa, unda boshqasi albatta chin bo’ladi. 
Yo’qoridagi misolimizda O – mulohaza (hukm) ning xatoligi aniq bo’lgani uchun, I – mulohaza 
(hukm) chindir.