Ma’ruza №8. Mavzu: Puxtalikka ta`sir qiluvchi faktorlar. Ishdan chikishlarning mavsumiyligi. Tekshirish metodi. Reja

8.3. Ekspluatatsion omillar 
Ekspluatatsion materiallar va ehtiyot qismlar sifati. Ish va saqlash 
jarayonlarida transport vositasining agregat va mexanizmlari ekspluatatsion 
materiallar bilan doimiy о„zaro ta‟sirda bо„ladi (moylar, yonilg„ilar, sovutish 
suyuqliklari). Materiallarning xususiyatlari va qо„llanish sharoitlariga bog„liq 
holda ularning о„zaro ta‟siri ham о„zgaradi: detallarning yeyilishi yoki zanglashi 
tezlashadi, materiallarning sarfi ortadi va transport vositasining umumiy ish 
unumdorligi pasayadi. 
Ekspluatatsion 
materiallarning 
qо„llanishi 
transport 
vositasining 
konstruksion va texnologik xususiyatlariga, uning texnik holatiga va ekspluatatsiya 
sharoitlariga mos kelishi kerak. 
Transport vositasining ishonchliligiga kо„prok moylash materiallarining 
sifati ta‟sir qiladi. Moyning yeyilishga qarshi xususiyatini oshirish maqsadida 
unga prisadkalar qо„shiladi, ular esa detallarning yeyilish sur‟atini pasaytiradi. 
Ekspluatatsiya 
davrida 
almashtiriladigan 
ehtiyot 
qismlar 
yangi, 
asosiy(kapital) ta‟mirlangan, ishlatilgan, xо„jalikda ta‟mirlangan va tayyorlangan 
hamda transport vositasining boshqa modelidan olingan bо„lishi mumkin. Shuning 
uchun ehtiyot qismlar sifati har xil bо„ladi va transport vositasi ishonchliligiga 
salbiy ta‟sir etadi. 
8.4.Puxtalikka ta’sir qiluvchi faktorlar. Ishdan chiqishlarning mavsumiyligi.
 
Texnik xizmat ko‟rsatish bilan bog‟liq bo‟lmagan, puxtalikka sezilarli ta‟sir 
ko‟rsatuvchi ekspluatatsion faktorlar atrof-muhit harorati, jihozlarni maxsulot bilan 
yuklash darajasi va to‟g‟ri ekspluatatsiyadir. 
Texnik xizmat ko‟rsatishning muhim faktorlari o‟z vaqtida profilaktika 
o‟tkazish va mashinaning optimal ish rejimini ta‟minlab beruvchi avtomatik 
priborlarni to‟g‟ri ishlashini ta‟minlashdir. 
Muhit haroratining oshihsi, katta yuklanish va optimal rejimdan chiqib 
ketish kondensatsiya bosimining oshishiga olib keladi, natijada mashinaning 
puxtaligi pasayadi, chunki KMning harakatlanuvchi mexanizmiga nagruzka 
oshadi, sistemaning zichligini ta‟minlash qiyinlashadi, KMning sovitish 
unumdorligini pasayishi hisobiga ish vaqti koeffitsienti oshadi. Ish vaqti 

---

koeffitsientining oshishi ko‟pgina KM detallarining chegaraviy yeyilishi tezroq 
boshlanishiga olib keladi. 
Yozgi oylarda ishdan chiqishlar soni qishdagiga qaraganda ikki barobar 
katta bo‟ladi, bunga sabab atrof-muhit haroratining va jihozlarni yuklanish 
darajasining oshishidir. Yirik shaharlarda 30% aholining shahardan chiqib ketishi 
tufayli yoz oylarida ishdan chiqishlar soni sezilarli kamayadi. Chaqiruv (vizov) 
larning oshishi aprel-may oylariga tog‟ri keladi., chunki bu oylarda sovitish 
mashinalarini yozgi mavsumga tayyorlash profilaktikasi ishlari olib boriladi. 
Chaqiruvlarning eng kam miqdori yanvar va fevral oylariga to‟g‟ri keladi. 
Ishdan chiqishlar oqimining parametri egri chizig‟ini ko‟rib chiqish uchun 
“mavsumiylik koeffitsienti”ni kiritish kerak. Bu koeffitsient quyidagicha 
hisoblanadi. 
i
i
w
w
k



(8.1) 
Bu erda: 
i
w

- yilning ushbu oyida 100ta mashinaga to‟g‟ri keluvchi ishdan 
chiqishlar soni, %/oy. 
w

-o‟rtacha oylik ishdan chiqishlar soni %/oy 
i
k - qiymatlari har xil yillarda o‟zgarmas desak ham bo‟ladi. U asosan 
boshqa yillardagiga nisbatan 6-8% ga farq qilishi mumkin. Lekin may oyida bu 
farq 16% ga boradi. Chunki har yilgi mayning ob-havosi bir-biridan keskin farq 
qiladi.
Mavsumiylik koeffitsienti ko‟pgina faktorlar yig‟indisining ta‟sirini 
ifodalaydi. Bizga har-bir ekspluatatsion faktorning alohida ta‟sirini ham aniqlash 
kerak. Ekspluatatsion sharoitda buni aniqlashning xech ham iloji yo‟q. 
Laboratoriyalarda puxtalikni aniqlash eksperimentlarida esa mashinalar soni 5-
10dona bo‟ladi xolos. 
Puxtalikka ta‟sir qiluvchi ekspluatatsion faktorlarni aniqlashning asosiy 
metodi quyidagichaqir. 10-15 yillik ekspluatatsion sinovlarning natijalari 
to‟planadi, bunda quyidagi asosiy faktorlar ko‟rsatiladi: atrof-muhit harorati, 
jihozlarning yuklanishi, priborlarning ko‟rsatkichlari, ish vaqti koeffitsienti, elektr 
energiyasi sarfi, bug‟latkichdagi muz qalinligi, ob‟ektdagi harorat, ishdan 
chiqishlar soni. Natijalarni qayta ishlashda bitta faktori alohida ajralib turgan sinov 
ajratib olinadi. Shu ajratib olingan sinovlar natijalari puxtalikka faktorlarning 
ta‟sirini aniqlash imkonini beradi. 

---