Ma'ruza Geoinformatsion tizimlarni sinflanishi, modellarning xususiyatlari va qoʼllash uslubiyati. Reja

5.Geoaxborot tizimi operatsiyalari 
Fotogrammetrik ishlov berishga quyidagi jarayonlar kiradi:
- analitik fototriangulyasiya, yani fotogrammetrik uslublar bilan mavjud tayanch 
nuqtalar koordinatalariga nisbatan joyning boshqa nuqtalari koordinatalarini aniqlash 
usuli. Bu ish natijasida, faqatgina joyning boshqa nuqtalarining koordinatalarinigina 
emas, balki joy stereomodelining planga olish vaqtidagi fazoviy joylashishini 
ifodalovchi modelning tashqi orientirlash elementlari ham aniqlanadi. Oxirgi yillarda 
bu ishlar bevosita GPS-priyomniklaridan foydalanib amalga oshirilmoqda;
- ob’ektlarni raqamlash (vektorlash) - joyning stereomodelini hosil qilish, 
ob’ektlarni bir vaqtning o‘zida deshifrovka qilish (o‘qish) va ularni qabul qilingan 
shartli belgilarda tasvirlash;
- relefning raqamli modelini hosil qilish va u asosida rangli yoki oq-qora 
ortofotoplanlar yaratish.
YUqorida bayon etilgan jarayonlar - masofadan turib suratga olish va ushbu 
materiallar asosida ortofotoplanlarni yaratish texnologiyasi, fotogrammetrik va 
kartografik dasturli texnik vositalar, ERGEODEZKADASTRning barcha ishlab 
chiqarish 
bo‘linmalarida 
(korxonalarida) 
hozirda 
keng 
foydalanilayotgan 
texnologiyaning biri bo‘lib hisoblanadi (4-rasm).
 
4-rasm. O‘zbekiston Respublikasining tabiiy kartasi 
6.Geoaxborot tizimining imkoniyatlari 
Hozirgi vaqtda jahonda ko‘plab GISlar ishlab chiqilgan, lekin ularning 
imkoniyatlari bir xilda emas. Zamonaviy GISlarni uchta yirik guruhga ajratish 

---

12 
mumkin. Birinchi guruhga istalgan kartalarni yaratish imkonini beruvchi, kuchli 
rivojlangan, hujjatlashtirilgan va turli xususiyatli ma’lumotlarni kompyuterga kiritish 
vositalariga ega bo‘lgan (degitayzerlar, skanerlardan tortib to kosmik tasvirlarga 
ishlov berishgacha), juda katta hajmli axborotlarga ishlov beruvchi va quvvati ancha 
katta ishchi stansiyalarni, yoki juda katta quvvatli shaxsiy kompyuterlarga va 
tarmoqli kompyuter tizimlariga o‘rnatilgan dasturlarni keltirish mumkin. Bunday 
toifali GISlarning yorqin vakillari - INTERGRAPH, PROGIS va ESRI hisoblanadi. 
Bu tizimlar (GEOMEDIA, MGE, ArcInfo va h.k.) universal bo‘lib, ulardan turli 
sohalarda samarali foydlanish imkoni bor.
Ikkinchi guruhga shaxsiy uy kompyuterlariga o‘rnatilgan GISlarni kiritish 
mumkin, ular yuqorida keltirilgan tizimlarga qaraganda biroz kamroq imkoniyatlarga 
ega bo‘lsada, birinchi navbatda ilmiy va amaliy-boshqarish masalalarini echishga 
mo‘ljallangan. Bu tizimlarda tasvirning sifatiga, ishlanayotgan ma’lumotlar hajmiga, 
ma’lumotlar muhofazasiga va ularni saqlashga qatiy talablar qo‘yilmaydi. Bu tizimlar 
ko‘pchilik korxonalarda, tashkilotlarda va istalgan kichik ofislarda ishlatilishi 
mumkin. Bunday tizimlarning asosiy vakillaridan MapInfo, AtlasGIS, ArcView va 
boshqalarni misol keltirsa bo‘ladi.
Bu toifali tizimlarda yirik GISlarning (INTERGRAPH va boshqalar) 
foydalanuvchiga mos keladigan versiyasi ishlatiladi. Boshida bu yirik tizimlar 
quvvatli grafikli stansiyalar uchun yaratilgan, ularni kamroq quvvatli, xotirasi 
cheklangan va ishlash tezligi past shaxsiy kompyuterlarga o‘tkazish nazarda 
tutilmagan. SHunga qaramasdan bunday dasturlar shaxsiy kompyuterlarga 
o‘rnatilmoqda. Albatta, dasturning ishlash tezligi sekin, tasvir sifati yaxshi emas, 
boshqa zarur imkoniyatlari ham yo‘q. Lekin bu dasturlarda ishonchli bir yutuq bor - u 
ham bo‘lsa, ishchi stansiyalardagidek o‘xshash versiyalari bilan mos kelishligini 
ishlab chiqaruvchi firmalar tomonidan har tomonlama qo‘llab-quvvatlashidir.
Uchinchi guruhga shaxsiy uy va ma’lumotnomali maqsadlarda foydalaniladigan 
GIS tizimlari kiritiladi. Bunday GISlar 
―
yopiq
ǁ
xususiyatga ega bo‘lib, 
foydalanuvchi tomonidan ma’lumotlarga yoki tizimga katta o‘zgartirishlar kiritishga 
yo‘l berilmaydi, yoki kam o‘zgartirish kiritish imkoniyatini beriladi. Masalan, 
ma’lumotlar bazasidagi yozuvlarni taxrir qilish yoki yangi yozuvlarni kiritish 
mumkin emas. Bu GISlar ancha arzon bo‘lib, shaxsiy kompyuterlardan juda kam 
imkoniyatlarni talab qiladi.