Ma’ruza mashg’ulotlari mazmuni 1-qism O’simliklar ekologiyasi

Ongsiz ta’sir (o‘simliklarni yig‘ish, o‘rmonlarni yoqib yuborish va boshqalar), odatda, odam uchun foydali bo‘ladi, lekin o‘simliklar qoplamiga salbiy ta’­sir ko‘rsatadi. Darvin shuni qayd qilib o‘tgan ediki, ongsiz tanlash kelib chqishi noma’lum bo‘lgan ko‘p yangi madaniy o‘simliklarning paydo bo‘lishiga olib kelgan. Inson hozirgi kunlarda ham ongsiz ravishda harakat qilib, o‘simlik urug‘lari va mevalarining tarqalishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa keyingi vaqtlarda transport vositalarining nihoyatda ko‘payib ketganligi buning uchun katta imkoniyat yaratmoqda.

Ongli ta’sir ham ijobiy va salbiy bo‘lishi mum­kin. Masalan, sun’iy tanlash u yoki bu tur va navning yaxshilanishida yoki yangi madaniy o‘simliklar yaratishda kuchli vosita bo‘la oladi. O‘rmonda daraxtlarni yillik o‘sishi doirasida maqsadga muvofiq kesish va o‘rmonni yangilash qoidalariga amal qilish ularning mahsuldorligini oshirishi mumkin. O‘rmonning yangilanishini hisobga olmagan holda ortiqcha kesish, shuningdek, tog‘ qiyaliklaridagi o‘rmonlarni kesishga yo‘l qo‘yish ongli ravishda salbiy ta’sir etishdir. Insonning o‘simliklarga va o‘simliklar qoplamiga ta’sirini quyidagi turlarga bo‘lish mumkin.

Florani boyitish (yoki uni butunlay o‘zgartirish). Yaqin vaqtlargacha florani ongsiz boyitish hollari ko‘proq kuzatilgan. Masalan, «sinantrop» o‘simliklarning bir qancha turlari inson har xil joylarga tarqalib joylashishida doim ular bilan birga tarqalgan. Bularga kishilar vositasida har qanday yo‘l bilan tarqalgan begona o‘tlar ham kiradi. V. V. Alyoxin ma’lumotiga ko‘ra (1944), ularni quyidagicha farqlash mumkin: arxeofitlar, ya’ni tarixdan oldingi davrlarga oid bo‘lgan begona o‘tlar-randak, olabuta, qariqiz, toshkakra, yaltirbosh va boshqalar; neofitlar, ya’ni yangi davr begona o‘tlari-elodeya, enotera va boshqalar; apofitlar, ya’ni ekin dalalarida oson tarqaladigan maxalliy o‘simlik turlari-begona o‘tlar. Masalan, quriq dashtlar haydalgandan keyin ko‘pincha zig‘irak, ildiz tugunakli burchoq, mavrak, sariq beda va boshqalarni uchratish mumkin. Ekinlar orasida yashashga moslashgan chetdan kelgan begona o‘tlar segetallar deyilib, ularga randak, bo‘tako‘z, yaltirbosh va boshqalar kiradi. Tashlandiq (qarovsiz) joylarni afzal ko‘radigan begona o‘tlar ruderallar deyiladi, ularga qariqiz, mingdevona, qichitqio‘t va boshqalar kiradi.

Botanika bog‘larida va parklarda ongli ravishda o‘stiriladigan chetdan keltirilgan o‘simliklar ba’zan maxalliy yovvoyi floraga kiradi, ya’ni iqlimlashadi. Bu kamdan-kam uchraydigan hodisa. Yangi iqlim sharoiti va ayniqsa maxalliy turlar konkurensiyasi bunga to‘sqinlik qiladi. Faqat ko‘p urug‘ hosil qiladigan va keng ekologik amplitudaga ega bo‘lgan ayrim o‘simlik turlarigina mahalliy floraga qo‘shiladi. O‘rta mintaqadagi mayda bargli yovvoyi xina (Impatiens parviflora) bilan ham shunday bo‘lgan edi, chamasi, O‘rta Osiyodan kelib chiqqan. Air (Acorus calamus) Turkiyadan keltirilgan bo‘lsa kerak. Turli rayonlardagi suvli muhit bir-biriga o‘xshash bo‘lganligi tufayli suv o‘simliklari (masalan, elodeya) ancha yengil iqlimlashadi.

Areallarning qisqarishi yoki hatto turlarning yo‘qolib ketishi. Xammaga yaxshi ma’lum bo‘lgan bu protsess inson faoliyatining har tomonlama ta’siri natijasida sodir bo‘ladi. Ba’zan kishilar ayrim turlarni ongli ravishda yo‘qotadilar. Masalan, Skandinaviya mamlakatlarida g‘alla ekinlarida parazitlik qiladigan zang zambrug‘ining oraliq xo‘jayini bo‘lgan zirk o‘simligi ongli ravishda yo‘kotilgan. Bizning floramizda ham ko‘plab yo‘qolib borayotgan o‘simlik turlari bo‘lib, ular «Kizil kitob» ga kiritilgan.

Odam yerlarni haydash, o‘rmonlarni kesish (bu haqida yuqorida aytib o‘tilgan edi), uy hayvonlarini haydab boqish, yaylov o‘tlari va ayrim dashtlardagi o‘simliklarni o‘rib olish yo‘li bilan ham o‘simliklar qoplamiga bevosita ta’sir qiladi.

Suv chiqarish, sug‘orish, zaxini qochirish (quritish). Sug‘orish bu ekinlardan yuqori hosil olish maqsadida yerni sun’iy namlashdir. Arid zonalarda odam alohida landshaftlarni-o‘ziga xos ekologik muhitga ega bo‘lgan voha hosil qiladi. Suv chiqarish deganda, suv bilan ta’minlashi yaxshilash maqsadida qo‘shimcha suv manbalari (hovuz, quduq va hokazolar) qurish tushuniladi. Bu esa suv bilan ta’minlashni yaxshilash imkonini beradi. Lekin cho‘l zonalarda sug‘orish (ay- niqsa noto‘g‘ri sug‘orish) ko‘ngilsiz hodisa, ya’ni tuproqning qayta sho‘rlanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Zovurlar tarmog‘i bo‘lmagan bunday uchastkalarda tuproq qayta sho‘rlanishi oqibatida oborotdan chiqib qoladi. Cho‘l zonada sug‘oriladigan dehqonchilikda ibtidoiy metodlardan uzoq muddat foydalanish keng ko‘lamda taqirlar rivojlanishiga olib kelgan. Botqoqlashgan joylarning zaxi qochiriladi. Botqoqlashgan o‘rmonlarda yerning zaxini qochirish, odatda, mahsuldorlikni oshiradi, lekin sizot suvlar sathining pasayishi atrofdagi botqoqlashmagan o‘rmonlar tuprog‘ining qurib qolishiga, daryolarning sayozlashuviga sabab bo‘ladi va hokazo.

Kishilarning o‘simliklarga va o‘simliklar qoplamiga ko‘rsatadigan ta’siriga tutun bosishi, turli korxonalardan chiqadigan gazlar va boshqa zararli chiqindilarning ta’siri ham kiradi. Bu haqida biz yuqorida batafsil to‘xtab o‘tgan edik.

Ruderal (axlatli), har xil jonivorlarning yashash makoni va tashlandiq joylar hosil qilish. Kishilar faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan ruderal va axlatxonalar oqsilli va boshqa organik birikmalarning parchalanishi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘p miqdorda azot saqlashi bilan harakterlanadi. Shunga ko‘ra, ruderal o‘simliklar, odatda, nitrofillardan (masalan, qichitqio‘t) iborat bo‘ladi, lekin shu bilan birga ular «kosmopolitlar» hamdir, chunki bu xildagi joylar hamma yerda ham bir xil bo‘ladi.

Nihoyat, kishilar sun’iy agrofitotsenozlar barpo etish maqsadida yangi yerlarni o‘zlashtirish yo‘li bilan ham o‘simliklarga katta ta’sir ko‘rsatadi (ekin ekish, daraxtlar o‘tqazish va boshqa yo‘llar bilan).

Xulosa qilib aytganda, tabiatni muhofaza qilish, ekosistemalardagi barcha o‘zaro bog‘liqliklarni hisobga olgan holda qayta tiklash, rekonstruksiya qilish kerak, aks holda tuzatib bo‘lmaydigan oqibatlar kelib chiqishi mumkin. Kishilar faoliyatini to‘xtatib bo‘lmaydi, lekin tabiatdan ongli ravishda foydalanish, unga ongli munosabatda bo‘lish maqsadga to‘la muvofiq bo‘ladi.